31 мамыр – Қазақстан халқы үшін ерекше мәні бар, ауыр әрі қасиетті күн. Бұл ХХ ғасырдың ең қасіретті беттерінің бірі саналатын саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарына тағзым ететін күн. Бұл зұлмат заманды ұмытпау, сол кезеңнің ауыр сабақтарын санада сақтау, болашақта мұндай қателіктерге жол бермеу үшін белгіленген ерекше дата.
Тарихи контекст: Кеңестік билік пен тоталитарлық жүйенің салдары
1920-1950 жылдар аралығында Кеңес Одағында орнаған сталиндік режим жеке тұлғаның құқығы мен өмірін ескерусіз қалдырған, орталықтандырылған, қатыгез саяси жүйеге айналды. Бұл жүйе Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Күштеп ұжымдастыру, саяси қуғын-сүргін, халықты әлеуметтік азаптау саясаты, жаппай депортациялар – осының бәрі қазақ тағдырына орасан зор қайғы-қасірет әкелді.
Ашаршылық қасіреті
Кеңес үкіметі 1930 жылдардың басында мал-мүлікті тәркілеу және күштеп ұжымдастыру арқылы дәстүрлі көшпелі өмір салтын жойып, қазақтарды отырықшы етуге ұмтылды. Алайда бұл үдеріс орталықтандырылған, жосықсыз және зорлыққа негізделген сипат алды. Нәтижесінде қазақтар малынан айырылып, күнкөріс көзін жоғалтты.
1932-1933 жылдары Қазақстанда болған ашаршылық адам айтса нанғысыз зұлматқа айналды. Түрлі деректер бойынша, қаза тапқандардың саны 2,5 млн-нан асқан. Ашаршылық кесірінен қазақтар саны 38-42%-ға кеміген. Жүздеген мың адам Қытайға, Ауғанстанға, Иранға, Түркияға және басқа елдерге қоныс аударуға мәжбүр болды.
Аштық салдарынан тұтас ауылдар жойылды, ел демографиясына орны толмас зиян келді. Бұл тек физикалық қырғын емес, рухани күйреу де болды: мұның бәрі отбасы дәстүрлері, қоғамдық байланыстар, мәдениет пен тілдің дамуына да ауыр соққы еді.
Саяси қуғын-сүргін: кінәсіз жандардың тағдыры
1937–1938 жылдар сталиндік репрессиялардың шарықтау кезеңі болды. Бұл жылдары Қазақстанда мыңдаған адам «халық жауы» деген жалған айыппен тұтқындалып, атылды, концлагерьлерге қамалды. Қуғын-сүргіннің негізгі нысанасына айналғандардың қатарында қазақ зиялылары болды.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысының жетекшілері – Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Тұрар Рысқұлов, Бейімбет Майлин сынды алыптар ұлт болашағы үшін күрескендері үшін жазықсыз жазаға тартылып, өмірден өтті.
Бұл әрекеттердің мақсаты – ұлттың тарихи жадын жою, ойлау еркіндігін тұншықтыру, жеке пікір айтатын азаматтардың санын сирету еді. Осы кезеңде қазақ интеллигенциясы қатарының азаюы елдің интеллектуалдық дамуына орасан соққы болды.
Қарлаг, Степлаг, АЛЖИР: тағдырлар тоғысы
Кеңес билігі орнаған соң Қазақстан аумағы жаппай саяси қуғын-сүргін мен ГУЛАГ жүйесінің басты орталықтарының біріне айналды. Республика кең байтақ аумағы, халқының сиректігі және шалғай орналасуына байланысты «ыңғайлы» аймақ ретінде таңдалды. Осы себепті мұнда ондаған лагерьлер салынды.
Мәселен, Қарлаг (Қарағанды еңбекпен түзеу лагері) 1931 жылы құрылды. Аумағы 1,8 млн гектардан асып, тұтас облыс жерін қамтыды. Мұнда жүздеген мың адам – қарапайым шаруалар, жазушылар, ғалымдар мен дін өкілдері жазықсыз жазаланып, ауыр еңбекке жегілді. Олар ауыл шаруашылығы, шахта, құрылыс және өндіріс салаларында жұмыс істеді.
Степлаг (Степной лагері) 1949 жылы Жезқазған өңірінде құрылып, «ерекше қауіпті қылмыскерлерді» ұстауға арналды. Онда әскери қызметкерлер, діни қайраткерлер, ғалымдар мен интеллигенция өкілдері отырды.
Сталиндік репрессиялар тек ерлерді ғана емес, олардың жұбайлары мен балаларына да әсер етті. АЛЖИР – «Акмолинский лагерь жен изменников Родины» Кеңес Одағындағы ең ірі әйелдер лагерьлерінің бірі еді. Мұнда жазықсыз әйелдер тек күйеулері үшін ғана тұтқындалды.
Мыңдаған әйел мен бала АЛЖИР-де адам төзгісіз жағдайда өмір сүрді. Қақаған аязда аштық пен қорлық көрді, ауыр еңбекке жегілді. АЛЖИР қазақ даласындағы репрессияның символына айналды. Ол аналардың көз жасы мен үмітінің жоқтаушысы, қазақ қоғамының рухани жарасы.
Депортациялар кезіндегі өзге халықтардың тағдыры
1940-жылдары Қазақстан Кеңес үкіметі үшін «қуғын-сүргін аумағына» айналды. Елге Балтық жағалауы елдерінен, Кавказдан, Қырымнан – шешендер, ингуштер, кәрістер, немістер, қырым татарлары секілді ондаған ұлт өкілдері, жалпы саны 1,5 млн-ға жуық адам күштеп көшірілді.
Олар адам төзгісіз жағдайда – қыста вагондарда бірнеше апта бойы жолда болып, Қазақстанға келісімен бос жатқан жерлерге қоныстанды. Жергілікті халық оларды жылылықпен қарсы алып, қолдарынан келгенше көмектесті. Осылайша қазақ жері түрлі ұлттар үшін ортақ мекенге айналды. Бұл халықтар да кеңестік жүйенің әділетсіз саясатының құрбаны болғаны хақ.
Қайта ақтау және тарихи әділеттілік
Сталин қайтыс болғаннан кейін, Хрущёв тұсында белгілі бір дәрежеде «жылымық» басталды. 1956 жылдан бастап қуғын-сүргін құрбандарын ақтау үдерісі қолға алынды. Бірақ бұл процесс баяу әрі толық қанды жүргізілген жоқ.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарына қатысты тарихи әділеттілік орнауға бет алды. 31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні ретінде Қазақстанда 1997 жылы ресми түрде белгіленді. Бұл күнді бекіту туралы шешімді Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қабылдады. 1997 жылы 5 сәуірде шыққан Президент Жарлығында 31 мамыр – кеңестік тоталитарлық режим кезінде құрбан болған миллиондаған адамдарды еске алу күні ретінде бекітілді. Осы сәттен бастап бұл күн жыл сайын еліміздің барлық өңірлерінде еске алу шараларымен, тағзым рәсімдерімен және тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге бағытталған іс-шаралармен аталып өтіп келеді. Қайғыны ұмытпау – елдігіміздің белгісі. Ал өткеннен сабақ алу – болашақтың кепілі.
Ұрпақ жадындағы сабақ
Бүгінде бұл күн – халықтық естелік пен тағзым күні. Қазақстанның түкпір-түкпірінде ескерткіштер орнатылып, мұражайлар ашылып, ғылыми зерттеулер жүргізілуде. Алматыдағы Жас Қанаттағы «Қуғын-сүргін құрбандарына арналған мемориал», Астана маңындағы АЛЖИР мұражай-мемориалдық кешені – өткеннің зұлматын еске салатын қасиетті орындар.
Бұл күн ұрпаққа сабақ. Ол бізге әділетсіздікке қарсы тұрудың, еркіндік пен адам құқығының қаншалықты маңызды екенін еске салады, азаттықтың құнын ұмытпай, қайғыдан сабақ ала білуге шақырады.
Қазақстанда саяси қуғын-сүргін құрбандарына біржолғы ақшалай өтемақы және арнайы мемлекеттік жәрдемақы төленеді. 2024 жылы осы мақсатта бюджет есеьінен 2,7 млрд теңгеден аса қаражат бөлінген болатын. Бұл туралы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мәлімдеген еді.
