Астана: демографиялық серпін мен инфрақұрылымның текетіресі

Астананың тағдыры -Қазақстанның заманауи даму тарихының өзегі. Ел тәуелсіздігін алған соң, жаңа саяси және экономикалық вектор іздеген мемлекет 1997 жылы астананы көшіру арқылы стратегиялық шешім қабылдады. Бұл шешімнің салдары бір ғана әкімшілік өзгеріс емес, бүтін бір экономикалық, әлеуметтік және урбанистік жүйенің түбегейлі трансформациясына жол ашты. Араға ширек ғасыр салып, біз бүгінде Астананы елдің жүрегі ғана емес, сонымен бірге экономикалық қозғалтқышы деп атай аламыз.

Экономикалық құрылымдағы орны: ЖІӨ үлесі және сектормен саралау

1997 жылы елорда жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) небәрі 0,17%-ын ғана құрады. Бұл – ауыл шаруашылығы мен әкімшілік мекемелерден тұратын шағын қала үшін заңды құбылыс. Алайда 2024 жылы бұл көрсеткіш 11,5%-ға жетіп, Астананы Алматымен тең дәрежеде тұрған ірі экономикалық орталыққа айналдырды.

Динамиканың негізгі кезеңдері:

2000–2008: Бастапқы жедел құрылыс кезеңі. Мемлекеттік мекемелерді көшірумен қатар, қызмет көрсету, көлік, байланыс секторы дами бастады. ЖІӨ үлесі 0,5%-дан 9,4%-ға өсті.
2009–2014: Инфрақұрылым жетілдірілді, Астана халықаралық жобалар үшін алаңға айналды. ЖІӨ үлесі тұрақты түрде 8–10% деңгейінде болды.
2015: Пик кезең – 11,18%. Бұл EXPO-2017-ге дайындық, құрылыс саласындағы серпіліс, жаңа технологиялар тартылуының көрінісі.
2016–2023: Әлемдік экономиканың құлдырауы, COVID-19 пандемиясы, сыртқы санкциялар әсерінен көрсеткіш сәл тұрақтады. Урбанизация және тұрғын үй құрлысының серпіні байқалды.
2024: Қала экономикасы жаңа кезеңге өтіп, рекордтық 11,5% межеге қайта жетті.

Салалар бойынша үлестік құрылым (шамамен):

• Қызмет көрсету – 60%+
• Құрылыс – 20%+
• Сауда, көлік, логистика – 15–18%
• Индустрия және өндіріс – <5%

Бұл құрылым – постиндустриалды экономиканың классикалық мысалы.

Жан басына шаққандағы ЖӨӨ: Табыстың сапалық өлшемі

ЖІӨ көлемі халыққа қалай әсер етуде? Бұл сұрақтың жауабын жан басына шаққандағы ЖӨӨ арқылы өлшеуге болады. Астанада бұл көрсеткіш 2000 жылы – 464 USD, 2013 жылы – 23 554 USD, 2024 жылы – 22 996 USD болған.

Құлдырау себептері (2014–2016):

• Мұнай бағасының төмендеуі (Brent – $100-дан $30-ға дейін),
• Теңгенің еркін айырбас бағамына көшуі,
• Ішкі сұраныстың төмендеуі.

Қалпына келу (2020–2024):

• Инновациялық экономикаға көшу,
• IT, қаржы, білім, медицина салаларындағы сервистік экспорт,
• Креативті индустриялардың дамуы (жобалау, урбанистика, архитектура).

Астана Алматыдан кейінгі табысы ең жоғары қала. Бұл тұрғындар үшін сапалы білім, медициналық қызмет, қауіпсіз орта ұсыну мүмкіндігін береді.

Демография: Қала дамуының қозғаушы күші

Халық саны – урбанизация мен экономикалық өсім арасындағы тікелей байланыс индикаторы. 2000 жылы Астана халқы 380 мың болса, 2024 жылы 1,43 млн адамға жетіп отыр.

Халық өсімінің 3 толқыны:

• 1997–2005: Мемлекеттік қызметкерлер мен құрылысшылар ағымы.
• 2006–2015: Жаңа аудандардың пайда болуы, жастардың көшуі, университеттер ашылуы.
• 2016–2024: Жаппай урбанизация, ішкі көші-қон, мигранттар, шетелдік инвесторлар, студенттер.

Қалада бүгінде 6 аудан бар: Алматы, Сарыарқа, Есіл, Байқоңыр, Нұра, Сарайшық (жаңа аудан). Бұл – урбанистік кеңістіктің үнемі кеңейіп, функционалды полицентрлік модельге көшуінің белгісі.

Бюджеттік қатынас: Субсидиядан донорға дейінгі эволюция

Астананың республикалық бюджетке қатынасы – оның қаржылық тәуелсіздікке жеткенін көрсетеді.

 2011–2014: Субвенция алушы қала

– 18,3 млрд теңгеге дейін (2012)

– Бұл кезеңде бюджет тапшылығын орталық үкімет жауып отырды.

 2015–2025: Донор қала

– 2015: +7,5 млрд теңге
– 2024: +74,7 млрд теңге
– 2025: +74,6 млрд теңге

Астананың салық базасы кеңейді, бизнес субъектілерінің саны артты, жергілікті табыс көздері ұлғайды. Бұл  өзіне жауапкершілік алуға дайын экономиканың белгісі. Осылайша елорда орталықтан алушыдан беруші статусына айналды.

Астана аудандарындағы орташа жалақы

Астана қаласы бойынша орташа жалақы 2019–2024 жылдар аралығында 2,3 есе өскен.
2025 жылғы I тоқсанда жалақы біршама төмендеген, бұл маусымдық құбылыс болуы ықтимал.

Есіл ауданы — әрдайым көшбасшы. Бұл аудандағы жоғары табыс құрылымдық ерекшеліктермен (бизнес, мемлекеттік сектор) байланысты.

Нұра ауданы мен Сарайшық аудандарының көрсеткіштері басқа аудандармен салыстырғанда айтарлықтай жоғары, бұл жаңа инфрақұрылым мен кадрлар тартудың белгісі болуы мүмкін.

Астана: кемшіліктер мен тәуекелдер

1. Инфрақұрылымның шамадан тыс жүктемесі
 
Халық саны жылдам өсіп жатқанымен, қаланың инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымы соған сәйкес дамып үлгермей отыр. Мысалы:
Сумен жабдықтау – жаңа тұрғын үй кешендері сумен тұрақты қамтылмай отыр.
Жылу жүйесі – қыс мезгілінде апаттар жиілеп, «тозығы жеткен желілер» мәселесі көтерілуде.
Электр желілері – халық санының артуына байланысты энергия тапшылығы байқала бастады.
Мұның барлығы – урбанизацияны болжау мен жоспарлау жүйесіндегі әлсіздіктің белгісі. Жоспар мен нақты құрылыс қарқыны сәйкес келмейді.

2. Қала бюджетінің шығындық құрылымы
Астана – бүгінде республикалық бюджетке донор саналатын қала. Алайда өз ішіндегі жергілікті шығындардың құрылымына келсек, тиімділік мәселесі туындайды.
Бюджеттің едәуір бөлігі – әкімшілік және имидждік жобаларға (форумдар, көрмелер, сәулет жарықтандыру, абаттандыру) жұмсалуда.
Әлеуметтік инфрақұрылым – мектеп, балабақша, емхана тапшылығы өзекті күйінде қалуда. Инфрақұрлым демографиялық қысымның негізінде үлгірмеуі байқалады.

3. Теңсіздік және «екі Астана» феномені
Қала орталығы мен шеткері аудандар арасында айқын әлеуметтік-экономикалық алшақтық қалыптасқан.

Көріністері:

Есіл жағалауындағы аудан – заманауи, қауіпсіз, жаңа құрылыс, инфрақұрылым дамыған.
Сарыарқа, Байқоңыр аудандары – ескі үйлер, сапасыз жол, инфрақұрылым әлсіз.
Ауылдан енді келгендер шоғырланған аймақтарда – жұмыссыздық, бейресми еңбек, әлеуметтік күйзеліс.

Мұның себебі – қаланың теңгерімсіз дамуында. «Элиталық» және «қарапайым» Астананың арасындағы айырмашылық жылдан-жылға ұлғайып келеді. Бұл – әлеуметтік поляризацияның белгісі. Ең бастысы осы  алшақтықты қысқарту. 

Қорытынды

Астана – бұл тек елдің саяси астанасы емес, экономикалық трансформацияның флагманы. Ол ел экономикасының 11,5%-ын құрап, өз табысын өзі табатын бюджеттік донорға айналды. Халқы жылдам өсіп, қызмет көрсету саласы мен инновацияға негізделген жаңа экономикалық модель қалыптастырып отыр.

Қаланың даму траекториясы – еліміздің басқа өңірлері үшін стратегиялық бағдар бола алады. Егер аймақтар да мемлекеттік қолдауды тиімді пайдаланса, Астана жолы қайталануы әбден мүмкін.