Үкімет 2026 жылғы республикалық бюджетті бекіту үшін Парламентке заң жобасын жіберген болатын. Келесі жылдың бюджетіндегі еліміздегі 17 өңірге бөлінетін миллиардтаған субвенциялар туралы, сонымен қатар донор аймақтар туралы айырмашылықтарды қарастырып көреміз.
Жергілікті бюджеттер – елдің экономикасының тұрақтылығын және тиімділігін қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі. Әсіресе, Қазақстан сияқты көп өңірлі мемлекетте бюджеттердің өзара байланысы мен өңірлер арасындағы теңсіздіктер айтарлықтай маңызды мәселе болып отыр. Бұл тақырыпта Қазақстандағы өңірлік бюджеттердің ерекшеліктері мен алшақтықтары, донор және субвенциялық өңірлер арасындағы айырмашылықтар қарастырылады.
Қазақстандағы өңірлердің бюджеттік жағдайы
Қазақстанда өңірлердің бюджеттері арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар көбінесе экономикалық белсенділік деңгейіне, табиғи ресурстардың болуы мен өндіріс салаларына байланысты. Мысалы, Алматы және Астана қалалары республикалық бюджетке қосатын қаржы көлемі өте жоғары, әрі оларды «донор өңірлер» деп атауға болады. Өңірлердің экономикасы қарқынды дамып, халық саны өсіп келе жатқандықтан, олар республикалық бюджетке елеулі үлес қосуда. 2026 жылы бұл үш өңір республикалық өңірге 880 млрд теңге аудару міндеттелді.
Алматы қаласы
2020 жылы Алматы қаласының бюджеті 171,7 млрд теңге болса, 2026 жылға қарай бұл көрсеткіш 491,9 млрд теңгеге жетіп, 91,6%-ға өсім көрсетеді. Алматы — еліміздің қаржылық орталығы, бизнес пен қызмет көрсету салаларының дамыған орны. Қала республикалық бюджетке үлкен үлес қосады. 2026 жылы Алматы ең үлкен донор өңір болмақ.
Астана қаласы
Астана да донор өңірлер қатарында. 2020 жылы 8,2 млрд теңге болатын бюджет 2026 жылы 125,7 млрд теңгеге жетеді. Яғни бұл 68,7%-ға өседі деген сөз. Астана — еліміздің әкімшілік және саяси орталығы болғандықтан, оған бөлінетін қаржы көлемі уақыт өткен сайын артып келеді.
Атырау облысы
Атырау облысы да донор өңірлер қатарына кіреді. Мұнай-газ саласындағы қарқынды өндіріс Атыраудың бюджетін арттыруға мүмкіндік берді. 2026 жылы Атырау облысының бюджеті 262,4 млрд теңгені құрайды, 5,6%-ға өсу байқалады.
Субвенциялық өңірлер
Екінші жағынан, республикалық бюджетке тәуелді өңірлер де бар. Бұл өңірлердің бюджеттік кірістері айтарлықтай төмен, сондықтан олар өздерінің бюджеттік қажеттіліктерін жабу үшін республикалық субвенцияларға тәуелді. Мұндай өңірлердің қатарына Қызылорда, Жамбыл, Түркістан және Шығыс Қазақстан облыстары кіреді.
Түркістан облысы
Түркістан облысы Қазақстандағы ең үлкен субвенциялық өңір. 2026 жылы Түркістан облысының бюджеті 1 137,8 млрд теңгені құрамақ, ал 2020 жылы бұл көрсеткіш 348,6 млрд теңге болған. Түркістан облысының әлеуметтік және экономикалық жағдайы әлі де даму үстінде, сондықтан ол үнемі республикалық көмекке мұқтаж.
Қызылорда облысы
Қызылорда облысы да республикалық бюджеттен елеулі субвенциялар алады. Келер жылы Қызылорда облысының бюджеті 501,9 млрд теңгені құрайды, ал 2020 жылы бұл көрсеткіш 207,3 млрд теңге болған. Қызылорда облысының экономикасы негізінен ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпке негізделген, бірақ бұл салалар қарқынды дамымай тұр.
Өңірлер арасындағы теңсіздік
Қазақстандағы өңірлер арасындағы бюджетке қатысты теңсіздіктер айтарлықтай үлкен. Бұл теңсіздіктердің себептері әртүрлі: табиғи ресурстардың әр өңірде әртүрлі бөлінуі, экономика мен өндірістің дамуы, жұмыссыздық деңгейі және т.б. Дегенмен өңірлердің республикалық бюджетке тәуелділігі немесе донор болуы елдің экономикалық дамуына үлкен әсер етеді. Мысалы, Алматы мен Астана сияқты өңірлердің дамуы еліміздің экономикалық өсімін қамтамасыз етсе, Түркістан мен Қызылорда облыстарының дамуы үшін республикалық қолдау қажет.
Тағы бір өңір донор аймаққа айналмақ
Павлодар облысы, тарихи түрде, республикалық бюджеттен субвенция алатын өңірлердің қатарына кірді. 2023 жылы облыстың бюджеттік шығындары 121,6 млрд теңгені құрады. Ал 2024 жылы бұл көрсеткіш 132,4 млрд теңгеге жетті. Бұл кезеңде облыс экономикасы өнеркәсіпке және табиғи ресурстарға негізделген, бірақ субвенцияларға тәуелді болды.
Павлодар облысының 2027 жылға қарай өзін қамтамасыз ету жоспарлары Қазақстанның өңірлік дамуындағы маңызды қадам болмақ. Субвенциялық аймақтан донор өңірге өту тек экономикалық емес, әлеуметтік тұрғыдан да маңызды өзгерістерді білдіреді. Облыстың өнеркәсіптік әлеуеті мен экономикалық мүмкіндіктері бұл мақсатты жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Павлодар облысының 2027 жылға дейін өзін қамтамасыз ету жоспары — еліміздің экономикалық дамуына қосылатын үлкен үлес.
Шетелдік тәжірибе
Шетелде де өңірлер арасындағы теңсіздіктер маңызды мәселе. Мысалы, АҚШ-та, Қытайда және Ресейде де кейбір аймақтар федералды бюджеттен елеулі қаржылық қолдау алады, ал басқалары өздерінің экономикалық мүмкіндіктеріне қарай бюджеттік кіріс қалыптастырады. Шетелде өңірлер арасындағы теңсіздікті төмендету үшін әртүрлі бағдарламалар мен субвенциялау әдістері пайдаланылады. Бұл тәжірибе Қазақстан үшін де маңызды, өйткені елдің өңірлерінің экономикалық жағдайын тұрақтандыру үшін қаржылық қолдау қажет.
Қорытынды
Қазақстандағы өңірлік бюджеттер арасындағы теңсіздіктер мен алшақтықтар айқын байқалады. Алматы мен Астана сияқты өңірлер республикалық бюджетке үлкен үлес қосып отыр, ал Түркістан, Қызылорда сияқты өңірлер оған тәуелді.
Бұл жағдай өңірлік даму стратегияларын, субвенцияларды қайта қарауды және елдің экономикалық теңгерімін қамтамасыз етуді талап етеді. Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, өңірлер арасындағы теңсіздіктерді төмендету үшін тиімді қаржылық қолдау жүйесін құру қажет.
