Менопауза кезеңінен кейін әйелдер жыл сайын сүйек массасының 2%-ына дейін жоғалтады. Бұл – эстроген деңгейінің күрт төмендеуімен байланысты, ал эстроген сүйек тінін сақтауда шешуші рөл атқарады. Сүйектер әлсіреп, көзге білінбейтін, бірақ өмірге қауіпті ауру остеопороз пайда болады. Уақыт өте келе остеопороз сүйек сынуына әкелуі мүмкін, оның ішіндегі ең қауіптісі жамбас мойнының сынуы. Мұндай жарақаттың жиі салдары мүгедектік немесе өлім.
Бұл мақалада остеопорозды қалай анықтауға болатыны, қауіп тобында кімдер бар екені және неге физикалық белсенділікке көңіл бөлу маңызды екені жайлы айтамыз.
Остеопороз деген не және әрбір әйелге оны білу неге маңызды
Остеопороз – бұл сүйектердің жұқарып, осал және сынғыш болып кетуіне әкелетін алмасу (метаболикалық) ауруы. Бұл дерт кезінде тіпті жөтелу немесе түшкіру омыртқаның қысылмалы сынуына себеп болуы мүмкін.
Ауру көбіне ешқандай белгілерсіз өтеді, ал адам оның бар екенін тек сүйек сынғанда бір-ақ біледі. Сол себепті остеопорозды «үнсіз эпидемия» деп атайды. Халықаралық остеопороз қорына сәйкес, әйелдер бұл ауруға ерлерге қарағанда 2–3 есе жиі шалдығады. Бұл айырмашылықтың басты себебі, менопаузадан кейін эстроген деңгейінің күрт төмендеп, сүйек массасының жылдам азаюына әсер етуі.
Остеопороз қалай пайда болады
Остеопороздың екі түрі бар: бастапқы және екінші.
Бастапқы остеопороз көбінесе жасы ұлғайған адамдар мен менопауза кезеңінен өткен әйелдерде кездеседі. Қалыпты жағдайда адам сүйегі үнемі жаңарып отырады. Бұл үдерісте екі түрлі жасуша рөл атқарады: остеобластар (жаңа сүйек тінін түзетін) және остеокластар (ескі тінді бұзатын). 30 жасқа дейін остеобластар белсенді жұмыс істейді, осының арқасында сүйек массасы артады. Кейін шамамен он жыл бойы бұл масса тұрақты деңгейде сақталады. Ал менопауза басталғанда әйел ағзасындағы гормондық өзгерістер салдарынан сүйек тіні жылдам жойыла бастайды. Бұл кезеңде сүйек массасы жыл сайын шамамен 2%-ға дейін азаюы мүмкін. Бұл үрдіс он жылға жуық жалғасып, кейін баяулайды.
Ер адамдарда остеопороз әдетте жасы ұлғайғанда дамиды, себебі олардың жыныстық гормондарының деңгейі әйелдерге қарағанда біртіндеп төмендейді.
Екінші остеопороз басқа аурулардың немесе ұзақ уақыт дәрі қабылдаудың салдарынан пайда болады. Бұл түрі қант диабеті, ревматоидты артрит, өкпенің созылмалы обструктивті ауруы және басқа да дерттермен байланысты болуы мүмкін. Сондай-ақ, глюкокортикоидтар сияқты кейбір дәрілерді ұзақ қолдану да әсер етеді. Әйелдердегі остеопороздың шамамен 5%-ы, ал ерлердегі 20%-ы осы екіншілік түріне жатады.
Остеопороздың қауіпі
Остеопороз – бұл төмен энергиялы сынуларға әкелетін дерт, яғни сүйек өз салмағыңнан құлау, төсекке түсу, күтпеген қозғалыс немесе тіпті қатты жөтелу мен түшкіру кезінде сынуы мүмкін.
Ең жиі сынатын сүйектер – кеуде және бел омыртқалары, шынтақ сүйегі мен жамбас мойны. Жамбас мойнының сынуы әсіресе қауіпті, себебі алғашқы бір жыл ішінде науқастардың 24%-ы асқынулардан қайтыс болады. Бұл сыну кезінде жамбас басына қан келуі бұзылады, нәтижесінде асептикалық некроз дамып, жамбас буыны бірте-бірте бұзылады. Қарт адамдарда қан жамбас мойны арқылы өтетіндіктен, оның сынуы осы қан ағымын толықтай бөгейді.
Жамбас мойны сынған адам тұрмауы, жүрмеуі және отырмауы мүмкін, сондықтан ұзақ уақыт жатуға мәжбүр болады. Бұл өкпе қабынуы, тыныс алу жетіспеушілігі және терең веналардың тромбозы сияқты асқынулар қаупін арттырады. Тромб үзіліп, өкпеге барып, өкпе артериясының тромбоэмболиясын тудыруы мүмкін, бұл өмірге қауіпті және шұғыл медициналық көмек талап ететін жағдай.
Қауіп тобында кімдер бар?
Қауіп факторлары екіге бөлінеді: өзгертуге болатын және өзгертуге болмайтын.
Өзгертуге болмайтындар:
- 65 жастан асқан егде адамдар;
- менопаузаға түскен әйелдер, әсіресе менопауза 45 жасқа дейін басталса;
- жақын туыстарының төмен энергиялы сынулары болса;
- ұзақ уақыт глюкокортикоидтер және кейбір басқа дәрілерді қабылдау;
- қант диабеті, ревматоидты артрит, созылмалы обструктивті өкпе ауруы сияқты созылмалы дерттер.
Өзгертуге болатындар:
- темекі шегу;
- аптасына 2 бірліктен көп алкоголь ішу (шамамен аптасына 500 мл сыра немесе 2 бокал шарап);
- қозғалыс аздығы;
- дене салмағы индексінің төмен болуы (19-дан аз);
- D дәрумені мен кальцийдің жетіспеушілігі.
Остеопорозды қашан және қалай анықтау керек?
Егер сізде остеопороз қаупі болса, эндокринолог дәрігеріне қаралу қажет. Дәрігер анамнез жинап, FRAX деп аталатын арнайы калькуляторды қолданып, келесі 10 жыл ішінде сыну ықтималдығын бағалайды.
Сауалнама мен тест нәтижесіне қарай, дәрігер рентгендік денситометриядан өтуге кеңес беруі мүмкін (әдеттегі рентгеннен айырмашылығы бар). Бұл – остеопорозды диагностикалаудағы «алтын стандарт», сүйек тығыздығын өте дәл анықтайтын әдіс. Әдетте, денситометрия кезінде бел омыртқасы мен жамбас сүйегі тексеріледі.
Мысалы, АҚШ-та 65 жастан асқан барлық адамдарға қауіп факторлары бар-жоғына қарамастан денситометрия жүргізіледі.
Күш жаттығулары остеопорозды қалай алдын алады?
Жаттығулар сүйектер мен бұлшықеттердің мықты болуына септігін тигізіп, остеопороздың алдын алуда маңызды рөл атқарады. Бұл оң әсер сүйектер мен бұлшықеттердің жүктеме кезінде нығаюымен түсіндіріледі.
ДДСҰ аптасына кем дегенде 150 минут, яғни аптасына 5 рет 30 минут орташа қарқынды аэробты жаттығуларды орындауды ұсынады. Орташа қарқынды аэробты жаттығуларға жедел жүріс, баяу жүгіру, өз ырғағында жүзу жатады. Сонымен қатар аптасына екі рет күш жаттығуларын жасау қажет.
Мысалы, Корольдік остеопороз қоғамы екі түрдегі жаттығуды біріктіруді ұсынады: соққы түріндегі және күш жаттығулары. Соққы түріндегі жаттығулар – бұл дене салмағы сүйектерге жүктеме беретін «аяқпен» жасалатын кез келген әрекеттер: жүру, баспалдақпен көтерілу, жеңіл жүгіру, би, командалық спорт түрлері.
Күш жаттығулары – өз салмағыңмен немесе қосымша салмақпен қарсылықпен жұмыс істеуді талап ететін жаттығулар. Жаңадан бастағандар үшін өз салмағымен жасалатын жаттығулар жарайды, ал бұлшықеттер нығайған сайын резеңке ленталар, гантель, ауыр штанга қосуға болады. Салмақты біртіндеп көбейту маңызды.
Төрт қозғалыс тобының әрқайсынан бір жаттығуды таңдау ұсынылады: хип-хинч (жамбас буынында иілу және созылу), тартылу, отырып-тұру .
Мысалы, хип-хинч жаттығуларына ягодичный мост немесе резеңке лента не штангамен румындық тарту жарайды. Қабырғаға итеру немесе классикалық итерулер қолайлы. Тартуларға – белге қарай резеңке лентаны тарту және орындықта гантельді белге тарту. Приседанияны стулдан бастап, кейін қарапайым және штангамен жасауға болады.
Жүктеме дұрыс техникамен 8-12 рет қайталауға мүмкіндік беретіндей таңдалуы керек. Сондай-ақ, тепе-теңдікті жаттықтыратын жаттығуларға көңіл бөлу қажет, себебі олар құлаудың алдын алады.
Остеопорозы бар адамдар үшін жаттығулар позаны, тепе-теңдікті, жүріс-тұрысты, үйлестіруді, сондай-ақ жамбас пен дене корпусын тұрақтандыруға бағытталуы керек. Ең жақсысы жаттығуды емдік дене шынықтыру маманының жетекшілігінде бастау. Ол жеке қажеттіліктер мен мүмкіндіктерге сәйкес жаттығу бағдарламасын таңдап береді.
Остеопороздың алдын алу үшін жаттығулардан басқа теңдестірілген тамақтану маңызды. Аяқ-қол сүйектерінің денсаулығы үшін кальций мен D дәрумені ерекше қажет. Кальцийді сүт өнімдерінен алуға болады: сүт, айран, ірімшік, йогурт. Күніне үш порция сүт өнімін тұтыну ұсынылады, мысалы, бір стақан сүт, бір қорап йогурт және бір кесек ірімшік.
D дәруменін майлы балық, жұмыртқа сияқты өнімдерден алуға болады, бірақ тағамда оның мөлшері аз. Негізгі көзі — күн сәулесі. D дәруменінің қалыпты деңгейі 30-60 нг/л аралығында, ал 20 нг/л-ден төмен болғанда тапшылық деп саналады.
Егер сіз күн сәулесі аз болатын солтүстік аймақтарда тұрсаңыз, D дәруменін профилактикалық мөлшерде (күніне 600-800 МЕ) дәрі ретінде қабылдауға болады. Халықаралық остеопороз қорының мәліметінше, 60 жастан асқандарға дозаны 800-1000 МЕ-ге дейін арттыру ұсынылады, бірақ кеңестер әртүрлі болуы мүмкін.
Ерте анықталған остеопорозды емдеу үшін сүйек тінінің шамадан тыс бұзылуын тежейтін (антирезорбтивті) және жаңа сүйек тінінің құрылуын ынталандыратын (анаболикалық) дәрілер қолданылады. Бұл дәрілерді дәрігер тағайындайды.
