Қазақстандағы көлеңкелі экономика: шығар жол қайда

Қазақстандағы көлеңкелі экономика – бұл елдің экономикалық өмірінің көзге көрінбейтін, бірақ зор ықпалы бар құбылыс. Бұл құбылыс елдің қазіргі жағдайында экономика мен қоғамның ажырамас бөлігіне айналды. Бірақ көлеңкелі экономика, бір жағынан, «құпия» түрде жұмыс істейтін болса, екінші жағынан, оның нәтижелері еліміздің экономикалық денсаулығына айтарлықтай зиян тигізеді. Бұл салада заңсыз тауарлар мен қызметтер ұсынылады, салықтар төленбейді, еңбек шарттары бұзылады. Яғни көлеңкелі экономика қоғамда толық ашықтық пен әділдіктің болмауына алып келеді.

Қазақстанда көлеңкелі экономиканың қаншалықты кең тарағанын әртүрлі сала мен аймақтардағы мәліметтер көрсетіп отыр. Елде жыл сайынғы көлеңкелі экономика үлесі миллиондаған адамның өміріне ықпал етеді. Бұл өз кезегінде елдің жалпы әлеуметтік-экономикалық дамуына үлкен қауіп төндіреді. Көлеңкелі экономика – тек салықтарды төлеуден жалтару емес, сонымен бірге заңсыз еңбек қатынастарының қалыптасуы, жұмыссыздықтың артуы, ірі және кіші кәсіпкерлердің күресі.

Қазақстандағы жағдайдың динамикасы

Елдегі көлеңкелі экономика көлемі соңғы жылдары айтарлықтай өзгерді. Статистика бойынша, 2024 жыл  көлеңкелі экономиканың республика бойынша үлесі 16,71% болды. Көрсеткіш өткен жылдармен салыстырғанда айтарлықтай жоғары. Әрине, бұл жағдай әрбір аймақ бойынша әртүрлі сипат алады, себебі әр өңірдің экономикалық дамуы, инфрақұрылымы, заңнамалық жүйесі мен кәсіпкерлік деңгейі әртүрлі.

2017 жылы көлеңкелі экономика үлесі 28,75%-ды құраса, 2018 жылы бұл көрсеткіш 27,02%-ға төмендеді. 2019 жылы көлеңкелі экономиканың үлесі 23,69%-ға жетті, ал 2020 жылы 20,23% болды. 2021 жылы көрсеткіш 19,75%-ды құраса, 2022 жылы 18,78% болды. 2023 жылға қарай көлеңкелі экономика үлесі 17,58%-ға дейін төмендеді, бірақ 2024 жылы 16,71%-ға қайта өсті. 2025 жылы бұл көрсеткіштің 15% болатыны болжануда.

Инфографика 02: ЖІӨ-гі көлеңкелі экономиканың өзгерісі

Бұл динамика көлеңкелі экономика үлесінің жалпы төмендеуі мен тұрақты түрде өзгеру үрдісін көрсетеді. Алайда әлі де болса көлеңкелі экономика көлемі айтарлықтай жоғары болып тұр. Бұл қоғамдағы экономикалық теңсіздікті, заңсыз әрекеттерді және салық түсімдерінің төмендеуін көрсетеді.

Қазақстандағы көлеңкелі экономика көлемінің динамикасы экономикалық реформалар мен заңнамалық өзгерістерге қарамастан, осы саладағы мәселелердің шешілмегендігін білдіреді. Экономикадағы көлеңкелі сектордың төмендеуі үшін қосымша шаралар қажет.

Инфографикада Қазақстанның әрбір облысындағы көлеңкелі экономиканың үлесі көрсетілген. 2024 жыл  бойынша жалпы республикалық деңгейде көлеңкелі экономика 16,71%-ды құраған, бірақ әр облыста көрсеткіш әрқалай. Талдап көрейік:

1. Түркістан облысы – 28,0% көлеңкелі экономика үлесімен көшбасшы. Бұл аймақтағы көлеңкелі экономика жоғары болуы мүмкін, себебі өңірдің экономикасы әлі де толық институционалдық даму мен ресми бақылауға алынбаған болуы мүмкін.
2. Жамбыл облысы – 25,8%, бұл көрсеткіш те жоғары деңгейде. Мұнда көлеңкелі экономиканың кең таралуына аймақтағы ауыл шаруашылығы мен құрылыс саласындағы ресми жұмыс істемейтіндер себеп болуы мүмкін.
3. Алматы облысы – 20,3%. Алматы облысы бизнес және кәсіпкерлік тұрғысынан маңызды аймақ болғанымен, көлеңкелі экономика бұл жерде де жоғары деңгейде сақталып отыр.
4. Қызылорда облысы – 21,9%. Қызылорда аймағы да көлеңкелі экономикасы жоғары аймақтардың бірі. Өңірде мұнай мен газ секторындағы ресми емес операциялар басым болуы мүмкін.
5. Ақтөбе облысы – 17,3%. Аймақ көлеңкелі экономиканың салыстырмалы түрде жоғары деңгейіне ие.

Ал Батыс Қазақстан облысы мен Атырау облысы көлеңкелі экономиканың үлесі ең төмен өңірлер, 13,8% және 8,4%. Бұл екі өңірде мұнай мен газ саласын бақылау мен ресми экономиканың дамуы жақсы деңгейде екендігін көрсетеді.

Көлеңкелі экономика қай салада басым?

Көлеңкелі экономика – елдің ресми экономикасынан тыс жұмыс істейтін, бірақ үлкен ықпалға ие күрделі құрылым. Оның екі басты бөлімі – қызмет көрсету және тауар өндіру салалары. Екеуі де бір-бірімен тығыз байланысты әрі экономикаға елеулі әсер етеді.

Қызмет көрсету саласы

Қызмет көрсету саласы көлеңкелі экономиканың ең үлкен бөлігін қамтиды. Мұнда құрылыс, көлік, сұлулық қызметтері, жеке консультациялар сияқты заңсыз әрекеттер көп кездеседі. Бұл салада тіркелмеген кәсіпкерлер салықтан жалтарып, қызметтерін арзан бағаға ұсынады. Алайда жұмысшылардың құқықтары жиі бұзылып, еңбек шарттары нашарлайды. 2020 жылы қызмет көрсету саласындағы көлеңкелі экономика үлесі 15,04% болды, ал 2024 жылы 11,53%-ға дейін азайды.

Құрылыс саласында, мысалы, заңсыз жұмыс істейтін компаниялар жұмысшыларға ең төменгі жалақы төлейді, әлеуметтік қорғаусыз жұмыс істейді. Бұл өз кезегінде еңбек нарығында әділетсіздік пен экономикалық теңсіздікке алып келеді.

Тауар өндіру саласы

Тауар өндіру саласында да көлеңкелі экономика кеңінен таралған. Контрафактілік өнімдер, сапасыз құрылыс материалдары мен дәрі-дәрмектер өндіріліп, заңсыз сатылады. Мұндай өнімдер көбінесе арзан бағаға ұсынылады. Бірақ сапаның болмауы өнімді тұтынушылар үшін қауіпті етеді. 2020 жылы тауар өндіру саласында көлеңкелі экономиканың үлесі 5,19% болса, 2024 жылы бұл 5,18%-ға дейін төмендеген.

Өзге елдермен салыстыру

Халықаралық деңгейде салыстырар болсақ, Қазақстанның көлеңкелі экономикасының көрсеткіш әлемнің кейбір дамушы елдеріне жақындап келеді. 2024 жылы Қазақстандағы көлеңкелі экономика үлесі 16,71% болды. Яғни бұл Еуропа Одағы елдерімен салыстырғанда жоғары деңгей деген сөз. Мысалы, Швейцария мен АҚШ-тың көлеңкелі экономикасының үлесі 6%-дан 8%-ға дейін ғана болады, ал кейбір дамушы елдерде бұл көрсеткіш 30%-дан асып кетеді.

Түркия мен Болгарияда көлеңкелі экономика үлесі 33%-дан жоғары. Сонымен қатар Өзбекстан мен Қазақстанның көрсеткіштері де салыстырмалы түрде жоғары болып отыр. Көлеңкелі экономика көлемі елдің экономикалық даму деңгейі мен мемлекеттік бақылаудың әлсіздігін көрсетеді. Осыған орай, халықаралық тәжірибе оны азайту үшін тиімді саясаттарды әзірлеуге көмектесуі мүмкін.

Шешу жолдары

Халықаралық институттардың жазуынша, көлеңкелі экономикамен күресу үшін  бірнеше маңызды шараларды қабылдау қажет:

1. Салық жүйесін жетілдіру: Салық салуды жеңілдету, кәсіпкерлерді заңды түрде тіркеу үшін ынталандыру шараларын енгізу керек. Бұл салық түсімдерін арттырып, көлеңкелі экономикаға қарсы тиімді қадам болар еді.
2. Құқық қорғау органдарын күшейту: Құқық қорғаушы органдардың көлеңкелі сектордағы заңсыз әрекеттермен күресуді күшейтуі қажет. Бұл кәсіпкерлер мен жұмысшыларды заңсыз әрекеттерден қорғауға көмектеседі.
3. Ақпараттық науқандар жүргізу: Қоғамда көлеңкелі экономиканың зиянды әсерлері туралы түсінік қалыптастыру керек. Бұл кәсіпкерлер мен жұмысшылардың құқықтары мен міндеттерін білуіне ықпал етеді.
4. Еңбек шарттарын реттеу: Жұмысшылардың еңбек құқықтарын қорғау үшін еңбек шарттарын қатаң бақылауға алып, заңсыз еңбек қатынастарымен күресуді күшейту қажет.

Бұл шаралар көлеңкелі экономиканың мөлшерін азайтып, елдің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектеседі.

Көлеңкелі бизнес азайса, нәтижесі қандай болады?

Көлеңкелі экономиканы азайту ел үшін үлкен пайда әкеледі. Біріншіден, мемлекеттік бюджетке қосымша қаражат түсіп, инфрақұрылым мен әлеуметтік бағдарламалар қаржыландырылады. Екіншіден, заңды экономика кәсіпкерлер үшін ашық бәсеке мен жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады, ал тұтынушылар сапалы өнімдер алады. Үшіншіден, шетелдік инвестициялар мен инновациялар елге келеді. Сонымен қатар әлеуметтік бағдарламалар жақсарып, халықтың әл-ауқаты артады. Құқықтық тәртіп орнап, қоғамда әділдік күшейеді.