Қазақстан экономикасы 34 жылда қалай өзгерді
Қазақстанның тәуелсіздік алғанына 30 жылдан астам уақыт өтті. Бұл кезеңде еліміз көптеген өзгерістерді бастан өткерді: экономикалық реформа, нарықтық экономикаға көшу, жаңа инфрақұрылымдардың құрылуы және халықаралық аренада өз орнын табу. Осы уақыт ішінде Қазақстанның ішкі жалпы өнімі (ЖІӨ) айтарлықтай өсті, бірақ бұл жолдағы қиындықтар мен сын-қатерлер де жеткілікті болды. Қазақстанның ЖІӨ динамикасы елдің даму деңгейін, өмір сүру сапасын және әлеуметтік жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіштердің бірі.
Қазақстанның ЖІӨ динамикасы
Қазақстанның ЖІӨ-сі 1991 жылдан бергі дамуында бірнеше маңызды кезеңдерге бөлінеді. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары (1991-1995 жж.) экономикалық тұрақсыздық, инфляция және жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуымен ерекшеленді. Бұл кезеңде Қазақстанның экономикасы посткеңестік кеңістіктегі көптеген мемлекеттер сияқты ауыр күйзелістерге ұшырады.
1991-2000 жылдар: бастапқы өтпелі кезең
1991 жылы Кеңес Одағының тарауы мен тәуелсіздік жарияланғаннан кейін, Қазақстанның экономикасы нарықтық механизмдерге көшуге мәжбүр болды. Бірақ бұл өтпелі кезең ауыр дағдарыстармен, қаржылық қиындықтармен және өндірістің төмендеуімен өтті. Осы кезеңде ЖІӨ төмендеп, 1994 жылы бар болғаны 14 миллиард АҚШ долларын құрады. Алайда 2000-жылдарға қарай экономиканың қайта қалпына келе бастауы байқалды.
2000-2008 жылдар: өсу және сыртқы факторлар
2000-2008 жылдар арасында Қазақстанның экономикасы айтарлықтай өсті. Мұның басты себебі, мұнай бағасының әлемдік нарықта жоғарылауымен байланысты болды. Осы кезеңде Қазақстан экономикалық өсуге қол жеткізді, инфрақұрылым мен өндіріс саласында ірі инвестициялар тартылды, ал ЖІӨ көрсеткіші үнемі өсті. 2008 жылы ЖІӨ 40 миллиард АҚШ долларына жетті.
2008-2015 жылдар: дағдарыс және дағдарыстан кейінгі қалпына келу
Әлемдік қаржылық дағдарыс 2008 жылы Қазақстанды да терең экономикалық қиындықтарға әкелді. Мұнай бағасының төмендеуі және сыртқы сұраныстың азаюы еліміздің экономикасына кері әсерін тигізді. 2010 жылдары ЖІӨ-нің өсімі төмендеді, бірақ Қазақстан халықаралық нарықтарда жаңа мүмкіндіктер іздеуге және әртараптандыруға ұмтылды.
2015-2025 жылдар: жаңа кезең
2015 жылдан бастап Қазақстан экономикасы жаңа даму бағытын қолға алды. Мұнай мен газ секторының үстемдігі бәсеңдеді, бірақ бұл кезеңде басқа салаларды дамытуға назар аударылды. 2020 жылдары пандемия және жаһандық экономикалық дағдарыстар әлемдегі барлық елдерді қиындықтарға душар етті. Дегенмен Қазақстанның ЖІӨ өсімі 2021 жылдан бастап қайта жанданды.
ЖІӨ жан басына шаққанда көрсеткіші де осы кезеңдерде өзгерді. 1991 жылы жан басына шаққандағы ЖІӨ 1000 АҚШ долларынан аспайтын еді. Бірақ 2025 жылға қарай бұл көрсеткіштің 14 444 АҚШ долларына дейін өсуі күтілуде. Бұл динамика Қазақстанның экономикасындағы тұрақты өсу мен даму үрдістерін көрсетеді.
Көрші елдердің экономикасы қалай дамыды?
Қазақстанның ЖІӨ динамикасы тек ішкі факторларға ғана емес, сондай-ақ көрші елдермен салыстырғанда да ерекше маңызды. Орталық Азияда Қазақстан – ең ірі экономикаға ие мемлекет. Мысалы, Халықаралық Валюта қорының мәліметінше 2030 жылға қарай Қазақстанның ЖІӨ болжамы 429,5 миллиард АҚШ долларына жетуі мүмкін, ал Өзбекстанда бұл көрсеткіш 240,8 миллиард АҚШ долларын құрауы мүмкін. Тәжікстан мен Қырғызстанда бұл көрсеткіш тиісінше 28,2 және 24,0 миллиард АҚШ долларына жетеді деп күтілуде. Түрікменстан экономикасының болашағы да өседі, бірақ ол Қазақстаннан әлдеқайда төмен болмақ.
Қазақстанның экономикасы Орталық Азиядағы басқа елдерге қарағанда айтарлықтай жоғары дамыған. Бұл, әсіресе, мұнай мен газ ресурстарымен қамтамасыз етілген, сондай-ақ индустриализация және қарқынды инфрақұрылымдық даму арқылы іске асты.
Экономикада әлсіз тұстары да жетерлік
Қазақстан экономикасы айтарлықтай даму көрсетсе де, оның әлсіз тұстары да бар:
Табиғи ресурстарға тәуелділік
Қазақстан экономикасы негізінен мұнай мен газға тәуелді, бұл әлемдік нарықтағы баға өзгерістеріне өте сезімтал. Мұнай бағасының төмендеуі экономиканың тұрақсыздығына әкелуі мүмкін.
Өндірістік әлеуеттің төмендігі
Өндіріс саласы әлі де дамымаған, әсіресе өңдеу өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығында. Қазақстанның экспорты негізінен шикізат өнімдерінен тұрады, бұл оның бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.
Әлеуметтік мәселелер
Қазақстанда табыс теңсіздігі жоғары, жұмыссыздық пен жастар арасында әлеуметтік проблемалар көп. Бұл қоғамда тұрақсыздық тудыруы мүмкін.
Білім және инновациялар саласындағы кешігу
Білім беру мен ғылыми зерттеулердің дамуы баяу. Бұл жоғары технологиялық секторлардың дамуына кедергі келтіреді.
Қаржылық жүйе және басқару мәселелері
Қаржылық секторда тәуекелдер, мемлекеттік кәсіпорындардың тиімділігі мен парақорлық мәселелері экономикаға кері әсер етеді.
Экологиялық мәселелер
Шикізат өндіру мен энергия секторында экологиялық зиян көп. Су ресурстарының тапшылығы мен ауа сапасының нашарлауы елдің тұрақты дамуына қауіп төндіреді.
Қорыта айтқанда, Қазақстанның экономикасы даму жолында көптеген проблемаларға тап болады. Бұл мәселелерді шешу еліміздің ұзақ мерзімді тұрақты дамуына ықпал етеді.
