Мемлекеттің қолдауынсыз зауыт салу мүмкін бе?

Қазақстанда соңғы 7 жылда табақ шыны зауытын салу мәселесі бірнеше рет талқыға түскен еді. Оны Ақтөбе мен Қызылорда, Павлодар қаласында іске қосу жоспарланған. Егер бірінші жағдайда мемлекет бұл іске қатты қолдау көрсетсе, ал Павлодардағы жеке инвестор көтпеген кедергіге тап болған.

«ИнтурСервисПульс» ЖШС 2021 жылы Павлодар облысында табақ шыны шығаратын зауытты іске қосуды жоспарлап отыр. Жоба құны – 145 миллион доллар, ал жобалық қуаты – жылына 140 мың тонна немесе 10,5-11 миллион шаршы метр әйнек шығару. Бүгінде болашақ шыны зауытына электр қуаты желісі, кәріз жүйесі, Қалқаман станциясынан ұзындығы 4,2 км болатын теміржол желісін жеткізу мәселелері шешілген. Болжам бойынша, жоба 5-6 жылдың ішінде-ақ өзін-өзі ақтауы тиіс, аталмыш бизнестің тиімділігі төмен екенін ескерсек, бұл – жақсы көрсеткіш.

Зауыт газбен жұмыс істейтіндіктен, қазіргі кезде газ қоймасы мен өндірістік қажеттілік үшін көлемі 2 гектар болатын жер телімі  де бөлінген.  

«Кезінде, Әсет Исекешев Индустрия және жаңа технологиялар министрі болып тұрғанда, ол Павлодардағы шыны зауыты көмірмен жұмыс істемейді деген еді. Мен 2017 жылы Челябинскіде өткен Қазақстан мен Ресей президенттерінің кездесуіне қатысып, «Газпром» өкілімен кездескен болатынмын. Сонда газбен қамтамасыз ету мәселесі шешілген-тұғын»,–деді «Курсивке» «ИнтурСервисПульс» ЖШС басшысы Кеңес Жұмабеков.

Сонымен қатар, кәсіпкердің айтуынша, Қарасор-1 кен орнында кварц құмын өндіру үшін жер қойнауын пайдалану құқығы да алынған. Кварц құмы – шыны өндірісіне қажетті негізгі шикізат. Алайда рұқсатнамалық құжаттарды алуға жылдар кеткен. Бірақ онсыз ешбір инвестор жобаға қаржы құймайды, себебі зауыттың өз шикізат қоры болуы тиіс. Алдағы бірнеше жылға бұл құм жеткілікті. Дегенмен Қарасора-5 және Майсора кен орындарында барлау жұмыстарын жалғастыру керек. Бұл аймақта барлау жұмыстары соңғы рет 1951 жылдары жүргізіліп, сол кезде шыны өндірісіне арналған 35 млн тонна құм бар деп болжанған екен.

Жобаға қажетті қаржы  іздей жүріп, бір кездері кәсіпкер мемлекет ішінара қолдау көрсетіп, шетелдік серіктестер алдында кепіл болар-ау деп үміттенген. Бұл үміті ақталмаған соң, ол тек жеке инвестор табуға бел буады. Ақыр аяғы, инвестор тапқан. 2017 жылы Дубайдағы Халықаралық қаржы орталығында павлодарлық компания мен БАӘ, Кувейт және Ұлыбританиян  компанияларынан тұратын үштік арасында әріптестік туралы келісімге қол қойылды.

«Келісімшарт шарттары жаман емес, қарызды 10 жылға, 3 пайызбен берді. Сонымен қатар, несиені берілген уақыттан екі жыл өткен соң, яғни зауыт құрылысы біткеннен кейін өтей бастаймыз. Ең бастысы, Кувейт тарапымен, яғни Hezer Ventures компаниясымен біз қаржылай емес, әйнекпен есептесе аламыз. Өйткені Кувейтте шыны зауыты жоқ. Ол жаққа жеткізу жолы да пысықталған, Қалқаман ауылынан шыққан вагондар Ақтауға, сол жерден пароммен Иранға жеткізіледі, ал Кувейт Ираннан қол созым жерде тұр», – деп пайымдайды Кеңес Жұмабеков.

Сондай-ақ, бұл жобаға қазақстандық автоөндіріске кірген қытайлық СМС компаниясы да  үлкен қызығушылық танытқан.  Жақында жобаға өз қаражатын салуға дайын еуропалық инвестор да пайда болды. Кәсіпкердің айтуынша, олардың барлығы қыркүйек айында Павлодарда бас қосып, жоба инвесторы кім болатынын шешуі тиіс.

Екінші дубль

Айта кету керек, Кеңес Жұмабеков Павлодарда шыны зауытын сонау 1994 жылы іске қосқан. Алдымен бөтелке өндірісін жолға қойып, кейін табақ шыны шығарады деп жоспарланған еді. Алдайда Елбасының кәсіпкерлік жөніндегі бұрынғы кеңесшісінің жобасы табысты болмады. Кеңес Жұмабеков өзінің басты қателігі – әр нәрсенің басын бір шалып, қаржыны текке шашып алғанын мойындайды. 

«Линолеум шығарудан бастап, волейбол командасын қаржыландыру, бизнес мектеп ұйымдастыруға дейін айналыстым. Тіпті ұшқыр ұшағым да болды. Бірақ соның ішіндегі ең жаныма жақыны – шыны  зауытының жобасы»,– дейді кәсіпкер.

Осы мақсатта Ресейдің Гусь-Хрустальный қаласындағы зауыттан мамандарды алдыртқан, олардың кейбірі әлі күнге Павлодар қаласында тұрады. Кейін зауытты бульдозермен тегістеп тастаған. 

Осы жылдар аралығында кәсіпкер жобаға қаржы салуға дайын инвесторды неше рет тапқанымен, алдынан әрдайым бір кедергі шығып тұрады. 

«Соңғы 10 жылда мен жобаға  $5 миллионнан аса қаржы салдым, оның бәрі құжат әзірлеуге, кен орнын жобалауға, сараптамаға, тағы басқасына кетті.  Құм өндіруге, кен орнын ашуға рұқсат алуға ұзақ жылдар жұмсадым. Мен алтын-күміс немесе мыс шығарғалы жатқан жоқпын ғой, бар болғаны кварц құмы керек»,– дейді Кеңес Жұмабеков.

Ал енді кәсіпкердің айтуынша, арманының жүзеге асуына сәл ғана қалғанда, шыны зауытын салу үшін, тіпті болашақ кәсіпорынның бақылау пакетінің 99,9 пайызын  инвесторға беруге дайын.
 
Ал индустриалды-инновациялық даму басқармасының ақпараты бойынша, бұл жоба 2016 жылдан бері облыстың индустриалдық картасына енген. Егер жыл соңына дейін оны жүзеге асыру қолға алынбаса, онда бұл картадан шығып қалады.

Көшпенді жоба 

Табақ әйнек зауытын салу жобасы осы жылдар аралығында бүкіл Қазақстан бойынша «көшіп» жүрді.  Шенеуніктер зауытты алдымен Ақтөбе қаласында салғысы келген, ал соңғы бірнеше жылда өндірісті Қызылорда облысында жолға қоюға тырысып жатыр.
 
Биыл Қызылорда облысына жұмыс сапары барысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қазақстандық шыны өндірісін жолға қоюға тапсырма берді. 

«Шыны зауытының құрылысын аяқтау керек. Өндіріс орны аймағында  өз деңгейіндегі бизнес-кластерді дамытуға қолайлы жағдай жасалуы тиіс. «Бәйтерек» холдингіне Қызылорда  облысы әкімдігімен бірлесе отырып, қазақстандық тұңғыш шыны зауытын іске қосуды тапсырамын», – деді мемлекет басшысы. 

Жобалық құны 42 млрд теңге болатын шыны зауыты еліміздің оңтүстігінде 2017 жылы ашылуы тиіс еді. Алайда сыбайлас жемқорлыққа қатысты дау-жанжалдан соң, оның жұмысы тоқтап тұр. Тергеу мәліметтері бойынша, Ұлттық экономика экс-министрі Қуандық Бишімбаев 2014 жылдары «Байтерек» қорын басқарған шағында, зауыт құрылысына бөлінген қаржының 1 млрд теңгесін жымқырған. Шенеунікті кінәлі деп танып, 10 жыл бас бостандығынан айыру туралы шешім шығарылды. Ал 2018 жылы Қазақстан Даму банкінің басқарма мүшесі, атқарушы директор Думан Әубәкіров 2018 жылдың наурыз айында «зауыт құрылысы жыл соңына дейін бітеді» деп мәлімдеген еді. Алайда тағы бір түйткіл туындаған. 

Бұл жолы зауыттың 20,29% акциясына ие американдық Stewart Engineers компаниясы жобаның негізгі құрылтайшысы – қытайлық China Triumph International-мен тіл табыса алмаған.

Жоба иесі ТОО «Orda Glass ltd» компаниясынан қандайда бір ақпарат алу мүмкін болмады. Олар «Курсивке» ғаламторда бар ақпаратты пайдалануға кеңес берді. 

Қазақстанға шыны зауыты керек пе?

Украинаның маркетингтік зерттеулер саласындағы жетекші консалтингтік компанияларының бірі – Maxrise Consulting зерттеуіне сәйкес, әлемдік шыны әйнек нарығының көлемі 2024 жылға қарай 40 миллиард доллардан асуы мүмкін. 

Коммерциялық және тұрғын үй құрылысының қарқын алуы шыны әйнек нарығының өсіміне ықпал етіп жатыр. 

Қазіргі уақытта әлемдік ірі өндірушілер арзан еңбек күшін, қолжетімді шикізат қорын есепке ала отырып, сондай-ақ бірқатар мемлекеттер ұсынатын жеңілдіктерді пайдаланып, өз өндіріс ошақтарын Азия аймағында орналастырғанды жөн көреді.

Осы орайда Қазақстан 2018 жылы 12,9 млрд теңгеге табақ шыны сатып алған. Нарық жылына 12 пайыз өсім көрсетіп отыр. Тауар Қазақстанға негізінен Қытай, Ресей, Қырғыстаннан жеткізіледі, бүкіл импорттың 93 пайызы солардың үлесінде.