Қытай мен АҚШ текетіресі Қазақстанға қалай ықпал етеді

Қытай мен АҚШ арасындағы қарым-қатынас қарқынды түрде ушығуда. Осыдан бірнеше күн бұрын тараптар өзара айыптауларымен алмасты. Kursiv.kz  сарапшылары бұдан ары қарайғы текетірес Қазақстандағы жағдайға айтарлықтай әсер ететінін жоққа шығармайды.

30 қыркүйек күні, жексенбінің кешінде бірінші болып The New York Times газеті, ал одан кейін батыс елдерінің басқа да ықпалды бұқаралық ақпарат құралдары сенсациялық жаңалықты таратты. Вашигтонның анонимді жоғарғы лауазымды шенеунігінен алынған ақпаратқа сілтеме жасай отырып, Қытай АҚШ Қорғаныс министрі Джим Мэттиспен қазан айында жоспарланған қауіпсіздік жөніндегі келіссөздердің күшін жойды деп жариялады.

Болжамдардың бірі бойынша бұл қару-жарақты сату мәселелеріне, сондай-ақ Қытай мен АҚШ флоттарының текетіресі байқалатын Оңтүстік-Қытай теңізіндегі жағдайдың нашарлауына байланысты. «Шиеленіс күшейіп келеді және бұл екі тарап үшін қауіпті болуы мүмкін», – деп батыстың жетекші басылымдары америкалық шенеуніктің сөздеріне негізделе отырып, Қытай Сыртқы істер министрі И. Ванның мәлімдемесінен кейін АҚШ-тың хабарламасы бірнеше күннен соң келгенін айтты, және де Ванның өзі Қытай Халық Республикасы «екі ел арасындағы қайшылықтардың шиеленісуінен үрейге себеп көрмейтінін» баса айтқан.

Айлалыққа қарсы бірбеткейлік

Вашингтондағы анонимді шенеуніктен алынған ақпаратқа ҚХР-ның жауапты әрекеті тек 2 қазанда ғана байқалды. Сейсенбі күні Қытайдың Сыртқы істер министрлігінде өткізілген баспасөз конференциясында қытайлық сыртқы саяси ведомствосының ресми өкілі Хуа Чуньин журналистердің сұрақтарына жауап бере отырып, келіссөздердің іске асырылмауы үшін АҚШ жауапты екенін атап өтті. Ол өз сөзінде «жақын арада америкалық тарап сыртқы саясат және қауіпсіздік мәселелері бойынша сұхбаттың екінші кезеңін кейінге қалдыруға үміт білдірді, ол өз кезегінде тараптардың келісуіне сәйкес қазанның екінші онкүндігінде өтуі тиіс», – деп айтты.

Осы орайда екі мықты державалар арасындағы өрши түскен шиеленісті өз сөзінде көрсете білген Вашингтонның анонимді шенеунігінің бұл пікірімен келіспеу мүмкін емес. Тек өткен екі апта ішінде ғана тараптар бір-біріне бірнеше рет өткір қарсылық әрекеттерін білдірген болатын. Бұл жердегі айырмашылық Пекинның өз ұстанымын шығысша, яғни әдісқойлылық шеберлігімен және жасырын түрде көрсетуіне, ал Вашингтон өз қарсылығын ашықтан ашық білдіріп, кез-келген жағдайда текетірестің градусын одан сайын көтеретініне негізделіп отыр. Егерде осы жылдың жаз айларында Құрама Штаттар мен Қытай арасындағы келіспеушіліктер тек сауда-экономикалық қатынастар саласында ғана байқалса, қыркүйектің екінші жартысынан бастап оған әскери-саяси сипаттағы мәселелер де қосылды.

«Сыпайылықпен» алмасу

Қытай-американдық текетірестің жаңартылған айналымы 21 қыркүйекте басталды. Сол күні АҚШ Мемлекеттік департаменті ҚХР Орталық әскери кеңесінің департаментіне және оның төрағасы Ли Шанфаға қарсы санкция енгізуді жариялады. Санкциялардың қойылу себебі Қытайдың ресейлік 10 Су-35 жойғыштары мен С-400 зениттік-зымыран кешендері үшін жабдықтарды сатып алуы болып отыр. Осы сәттен бастап Пекин мен Вашингтонның екі елдің сауда-саттық саласына қатысты әрең дегенде бірлесе отырып қол жеткізген сұхбаты жоғары қарқындылықпен өз күшінен айырыла бастады. Оған қоса екі мемлекет те бір-біріне деген жағымсыз әрекеттерін білдіре бастады.

Қытай «Американдық агрессия актіне» қатысты жауап ретінде санкциялар енгізіп, соның негізінде Қытайдың халықтық азат ету армиясы (ҚХАА) әскери-теңіз күштерінің қолбасшысы Шэнь Цзинлунның Вашингтонға деген сапарын іске асыртпай, Пекиндегі Қытай мен АҚШ бас штабтары өкілдерінің белгіленген кездесуін болдырмай тастады. Өз кезегінде АҚШ президенті Дональд Трамп Біріккен Ұлттар Ұйымының трибунасынан Қытайды қараша айындағы сайлау барысына және американдық конгреске араласуға тырысқаны үшін айыптады. Тараптар бір-біріне 60 млрд $ аспайтын тауар әкелуге ғана мүмкіндік беретін өзара шектеу баждарымен алмасты. Қытай «Ақ кітап» шығарды, онда «баж салықтарын оңды-солды сілтейтін» елмен сөйлеспейтінін жариялады, ал бірнеше күннен кейін Вашингтонға өзінің егемендігі мен қауіпсіздігін қорғауға дайын екендігін ескертті. Бұл Оңтүстік-Қытай теңізіндегі оқиға американдық эсминец Decatur мен қытайлық Luyang әскери кемесі арасында болған. АҚШ Қорғаныс министрі Джеймс Мэттис қазан айында ҚХР-ға жоспарланған сапарын тоқтатты. Ақырында, американдық шенеуніктен хабарлама келді.

S&P сарапшыларының пікірінше, бұл жағдай Трамп әкімшілігін барлық қытайлық тауарларға жаңа шектеу баждарын енгізуге қатысты шешім қабылдауға әкеліп соқтыра алады және де осы орайда Вашингтон да, Пекин де шындықты іздеу жолында әлемдік қоғамдық пікірді өз жағына қарай тартуға тырысады. Тиісінше, екі мемлекет те өзінің экономикалық тетіктермен қатар жүретін үгіт-насихат машиналарын толық қуаттылыққа қосады деп күтілуде. Осы орайда аталмыш күрес аясында АҚШ пен ҚХР-ның мүдделері орбитасына күллі Орталық Азия мен Қазақстан түсетініне ешбір күмән келтірілмейді. Бұл жағдайда біздің аймақтың билеуші элиталарының көптеген өкілдеріне валерьянканы шығаруға тура келеді. Өйткені таңдау қиынға соғайын деп тұр.

Жеңіліс пен жеңіс

Францияда тұратын қазақстандық экономист Берлин Иришевтің пікірінше, аталмыш қарсыластықтың барысында Қытай Қазақстанға деген қызығушылығын күшейтеді. Kursiv.kz-ке берген сұхбатында экономист: «Қытайдың өктемдік жүргізетіні сөзсіз. Әйтсе де, одан шығу жолдары болуы мүмкін, мен тек оның ең нашар жолын келтіріп отырмын. Жалпы алғанда, Пекин әлемнің үш өңірінде өз ұстанымын нығайтуға тырысады. Олар – Африка, Еуропа және Орталық Азия. Осы жағдайда ол екі өңірді қарызға батырып, кейін қарызының орнына активтерді тартып алуға әрекет жасайды», – деп жауап берді.

Швейцарияда экономист білімін алған Расул Рысмамбетовтың ұстанымы өзгеше. Kursiv.kz-ке берген сұхбатында ол Пекин мен Вашингтон арасындағы қазіргі келіспеушіліктерді текетірес емес, қарапайым сауда дауы деп санайтынын атап өтті. «Екі тарап та «сауда соғысы» деп атаған пікірталастың отын әдейі өршітіп отыр. Бірақ нарықтық қарым-қатынас дегеніміз – өзің үшін көбірек пайда табуға ұмтылудағы үздіксіз дау. Сондай-ақ, Қытай халықаралық саудада үстемдік етуде әдетті әрекетінен асып кетті, енді АҚШ аспан асты еліне үй қожайынының кім екенін көрсетуге тырысуда», – деп түсіндірді Расул Рысмамбетов. Ол сонымен қатар, АҚШ пен ҚХР арасындағы даулар жақын арада тұрақты сипатқа ие болады деген болжамды да айтты. Айтпақшы, экономистің пікірінше, Қытайдың Америка Құрама Штаттармен қақтығысуы сәл ертерек басталды.

«Юань резервтік валюта деп танылса да, халықаралық саудада әлі бекітілмеген. Бұл жағдайда Қазақстанның ҚХР-ға да, АҚШ-қа да өз талаптарын жоғарылата алатындай жақсы мүмкіндік туып отыр. Өйткені, қазіргі таңда Қытай Еуропа мен Таяу Шығыс елдеріне өте алатын құрлықтық транзитті көбірек қажет етеді, ал Америка Құрама Штаттары ҚХР-ның буферлік аймағына енуінің тереңдігін көрсету үшін Орталық Азияда плацдарм құруға қажеттілік танытып отыр», – деп атап өтті Расул Рысмамбетов.

Мәскеудің сайқымазағы пайда болмаса

Бір қызығы, экономист пікірінің кей тұстары қоғамдық өзара әрекеттесулер саласының маманы Ерлан Асқарбековтың көзқарасымен үндесіп отыр. Қытай мен Америка Құрама Штаттар арасындағы қарым-қатынастарының нашарлауы жағдайында Қазақстанның орны туралы Kursiv.kz-пен тілдесе отырып, Ерлан Асқарбеков билеуші элита да, біздің халықтың басым бөлігі де идеялық, қаржылық және саяси тұрғыдан батыс құндылықтарына бағдарланатынын атап өтті.

«Екінші жағынан, соңғы 10 жылда американдықтар Орталық Азия мен Қазақстанға қандай да бір қалдықтық қағидат бойынша қарап келді. Американдық теледидар, американдық БАҚ, жалпы Америка саясатының медиалық әсері күрт төмендеді. Әсіресе, ол Ресей ықпалының 2014 жылдан кейін күшеюі аясында қатты байқалады. Иә, американдықтар біздің БАҚ-тармен жұмыс істеуде бірқатар бағдарламалармен бөлісті. Тіпті АҚШ конгресінде олардың бюджетін де атады. Бірақ бұл күлкілі сома болды», – деп атап өтті қоғамдық өзара әрекеттесулер жөніндегі маман.

Ол Америка Құрама Штататтарының өзінің стратегиясы мен әдістемесін ұзақ уақыт бойы өзгертпей келетінін, яғни олардың тек таңдаулы журналистермен және ҮЕҰ өкілдерімен тілдесуге, дөңгелек үстелдерге және жеке тұлғалардың сапарларын ұйымдастыруға артықшылық беретінін атап өтті. Бұл жағдайға қатысты Ерлан Асқарбеков: «Осындай жағдайлардан кейін қытайлық тараптың жандануы байқалады, ол өз елінің бейнесін достық және сенімді серіктес ретінде жиі «сатуға» тырысады. Осы мақсатта біздің журналистер мен танымал блогерлердің Қытайға пресс-сапарлары ұйымдастырыла бастады. Жақында «Бір белбеу – бір жол» Қытай бағдарламасына қатысушы елдер редакторларының саммиті өтті. Дегенмен де, бұл саммиттің қалай өтіп, қалай болғаны туралы ешнарсе белгісіз. Табиғи және қандай да бір күштердің ықпалынан туындап отырған үлкен синофобияға қарап, Қытайдың үгіт-насихат пиар-машинасының жақын арада Қазақстанда да, Орталық Азияның басқа да елдерінде де табысқа жететініне күмән бар», – деп атап өтті.

Сонымен қатар, ол Қытай мен АҚШ арасындағы қарым-қатынастар одан әрі нашарлаған жағдайда қазақстандықтардың ҰҚКҰ-ға қарай ықыласы одан бетер ауады деген болжам айтты. Бұл жағдай әбден орын алуы мүмкін, әрине егер Мәскеудің қандай да бір сайқымазағы бір сәтте қазақ халқының ұлттық сезімдерін қорлап, Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығына күмән келтірмесе…