Оралда жылына 30 млрд теңгенің азық-түлігі сатылғанымен, соның төрттен бір бөлігін ғана отандық өнім құрайды. Батыс Қазақстан облысының кәсіпкерлері көпшілік тұтынатын тауарларды шетелден тасымай, өздері өндіруге қаншалықты дайын, импорт алмастырушы өндірісті дамытуға қажетті жеңілдетілген несие алуда қандай қиындықтарға кезігетінін «Курсив» анықтап көрді.
Бірден айта кету керек, көпшілік тұтынатын тауарлар өндірісін жеңілдетілген несиемен қамтамасыз етуге бағытталған «Қарапайым заттар экономикасы» мемлекеттік бағдарламасына аймақтарда Кәсіпкерлер палатасы жетекшілік етеді. Аталмыш бағдарламаға қатысқысы келген әрбір кәсіпкерге бизнес-жоспар жасап, жергілікті өндірісте бос жатқан нишалар туралы тегін кеңес беретін жобалық кеңсе наурыз айында ашылған.
Жоспар – бар, кепілзат – жоқ
«Осы бағдарламамен берілетін несиенің пайыздық мөлшерлемесін субсидиялау үшін республика бойынша 600 млрд теңге бөлінген. Соның 30 млрд теңгесін БҚО игереді деп жоспарлап отырмыз. Меніңше, несие беру шарттары тиімді: жылдық мөлшерлеменің 7 пайызын мемлекет өтесе, қалғанын кәсіпкер өзі төлейді», – деген еді кәсіпкерлермен өткен жиында БҚО әкімінің орынбасары Ғали Исқалиев.
Бұл ретте шенеунік мемлекеттік бағдарламада жазылған 250 тауар аталымының Батыс Қазақстан облысында тек 10 пайызы өндірілетінін айтып өтті. «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасына қатысу үшін осы тізімдегі азық-түліктің ең құрығанда біреуін шығару керек. Әкім орынбасарының айтуынша, облыста бос жатқан ниша көп. «Мәселен, мектеп жиһазын алайық. Оны бізге сырттан тасиды. Біз өз тарапымыздан бизнеске тауарын өткізуге көмектесер едік: облыс мектептерін жаңа жиһазбен жабдықтау мәселесін қарастыра аламыз», – деп мәлімдеді Исқалиев.
Алайда бизнесмендер өндіріске қажетті несиені алу оңай еместігін айтады.
«Кәсіпкерлер өндірістің жаңа бағыттарын дамытқысы келеді, соның ішінде мен де бармын. Бірақ көптеген ірі компаниялар несиеге белшесінен батқан, бизнестің бүкіл дүние-мүлкі екінші деңгейлі банктерде кепілде тұр. 30 миллиардты игеру біздің облыс үшін оңайға түспейді деген ойдамын», –деп өз пікірімен бөлісті «Жайық-Ет» ЖШС басшысы Темірғали Ескендіров.
«Қазіргі кезде банктер кепіл дүниеге қатты мән беріп, тексереді. Мәселен мен өндірісті дамытуға несие алдым, кепілзат ретінде бүкіл өндірістік кешенді қойдым, оған қоса менен жеке кепілзат талап еткен соң, пәтерімді де банкке кепілге қоюыма тура келді. Негізінде бірінші кепілзат құны несиеден әлдеқайда жоғары еді. Енді несие ала алмаймын, өйткені менде кепілге қоятын дүние қалмады», – дейді «Мак-Тамақ» ЖШС басшысы Сергей Каверин.
Тігіншілікпен айналысып жүрген «Мария ханым» сән үйінің иесі Жұлдыз Құспанова мен жеке кәсіпкер Алла Оразбаева жеңіл өнеркәсіп саласында жеңілдетілген несие алу мүмкін емес деп тұжырымдайды. Кәсіпкерлердің айтуынша, банктердің кепілзатқа қатысты қоятын шарттары өте ауыр. Нәтижесінде кәсіпкерлерге өндірісті кеңейту ойын жиып қоюға немесе несиені жеке тұлға ретінде 22-26 пайыз үстемақымен алуға тура келеді.
Аймақтар жүйелік мәселелерді шешуге қауқарсыз
Облыстық Кәсіпкерлер палатасы басшысының орынбасары Марат Нұрқуатовтың айтуынша, аймақтағы 15 өндіруші «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы бойынша жалпы сомасы 6,5 млрд теңге көлеміндегі жеңілдетілген несиеге өтініш берген. Соның ішінде 5 жоба 100 миллионнан аз сомаға өтініш берсе, 10 жоба 100 миллионнан аса қаржыға өтініш тастаған. Бұлар негізінен азық-түлік, жеңіл өнеркәсіп пен білім беру саласындағы жобалар.
«Біз ЕДБ басшыларын бизнестің несие кепілзаты бойынша арыз-шағымдарын талқылауға шақырған едік. Бірақ банкирлер импорт алмастыру бойынша несие рәсімдеп жатқан кәсіпкерлердің кепілзатқа қатысты ешқандай проблемалары жоқ деп мәлімдеді»,– дейді Марат Нұрқуатов.
Сонымен қатар ол бүкіл Қазақстанға тән жүйелік мәселелер бар екенін алға тартады. Олар бұл бағдарламаны жүзеге асыруға кедергі келтіруі бек мүмкін. «Бұл ең бірінші, несие алуға ниетті кәсіпкерлер бизнес-жоспарларын қарастырудағы банктің көзқарасына тікелей байланысты», – деп түйіндейді Нұрқуатов.
Оның айтуынша, екінші деңгейлі банк менеджерлері бизнес-жоспардың аймаққа тиімділігі немесе өзін-өзі өтеу тұрғысынан қарамайды, оларды тек өтімділігі жоғары кепілзат қана қызықтырады. «Несиелеу мүмкіндігін арттыру үшін жаңа өндіріске кепілзат құнының 80 пайызына тең соманы қарыз ретінде беруі керек, ал бүгінде банктер одан басын ала қашады, – дейді ол.– Кепілзат құнының 70-80 пайызына дейінгі соманы несиеге берген кезде, олар бизнес-жоспарды зерттеуге мәжбүр болады, өйткені берілген қарыздың қайтуына дәл осы құжаттың жүзеге асуы кепіл болмақ. Бұл мәселені барлық аймақтың кәсіпкерлері ел болып көтеріп, несие алу үшін тапсырылатын бизнес-жоспарды бағалау жүйесін өзгерту керек».
Импорт алмастыру бағдарламасының жүзеге асуына кедергі келтіруі мүмкін тағы бір мәселе – ауылшаруашылық өнімін өндірушілер мен өңдеушілердің қаржылық мүдделерінің қайшылығы.
Мәселе мынада, азық-түлік өнімін өндірушілер қосымша құн салығын төлемейді, ал қайта өңдеушілердің барлығы ҚҚС-тан босатылмаған. Нәтижесінде қайта өңдеуші нақты өнім шығарған соң, қазынаға 12 пайыз ҚҚС төлеуге міндетті. Егер ол өндіріске қажетті шикізатты шетелдік өндірушіден алса, онда ҚҚС соған кіреді. Яғни бұл жағдайда қайта өңдеуші ақырғы тауарға 1-5 пайыз ғана ҚҚС төлейді.
«Бұл мәселені Мемлекеттік кірістер комитетімен бірлесе отырып шешу керек, – дейді Марат Нұрқуатов,– Оны неге қазір көтеріп отырмыз? Өйткені «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасын жүзеге асыру үшін мемлекеттен бөлінген 600 млрд теңгенің 100 миллиарды – ауылшаруашылық өнімдерін өндіру жобаларына, тағы 100 млдр теңгесі ауылшаруашылық шикізатын қайта өңдеу жобаларына бөлінген. Алайда дәл қазіргі жағдайда қайта өңдеушілерге жергілікті өндірушілермен жұмыс істеген өте тиімсіз болып тұр».
Отандық тауарлардың саны саусақпен санарлық
Нұрқуатов мырза келтірген деректерге сүйенсек, 2019 жылдың І тоқсанында Палата Орал қаласының ірі супермаркеттерінде жергілікті өнімнің үлесі қандай екенін анықтау мақсатында зерттеу жүргізген. Нәтижесінде оралдықтар жылына 30 миллиард теңгенің азық-түлігін тұтынса, соның төрттен бір бөлігі ғана жергілікті тауарлар екені анықталған.
Бұл ретте сарапшы Батыс Қазақстан облысында ұн-макарон өнімдері, ет пен ет өнімдері импортты ығыстырып шығарғанын айтады. Дегенмен, сүт өнімдері, көкөніс, ұннан жасалатын тәттілер әлі де шеттен тасымалданады. Сондай-ақ, жеңіл өнеркәсіп саласы бойынша Батыс Қазақстанда ештеңе өндірілмейді.
Сондай-ақ құрылыс материалдары саласында да бос тұрған жер көп, айталық, Батыс Қазақстан облысында лак-бояу өндірісі жоқ, ал құрылыс қоспаларына шығарушылардың қатары аз.
«Қазіргі кезде кәсіпкерлер жеңіл өнеркәсіпті дамытуға ықылас танытып отыр. Біз өзімізге таныс, түсінікті бағыт бойынша жұмыс істеуді бастадық: мәселен, облыста 100 мыңға жуық оқушы мектепке барады, олардың мектеп формасына ата-аналары жалпы 1,5 млрд теңге көлемінде қаржы жұмсайды. Оның 80-90 пайызы – импорттық мектеп формасы. Осы ақшаны облыста қалдыру үшін жергілікті өндірісті қалыптастырып, оны өзіміз тігіп, нарыққа шығаруымыз керек», – деп пайымдайды М.Нұрқуатов.
Оның айтуынша, жергілікті өндірушілер амалсыз сұраншақтың кейпіне түскен: алдымен банктен несие беруін сұраса, одан кейін өз тауарын сататын орын тағы сұрайды. Елде импорт алмастыру бағдарламасын енгізе отырып, бұл көзқарасты өзгерту керек: банк пен супермаркеттер бизнеспен әріптестікке мүдделі болуы шарт, сонда ғана жергілікті өндірушілердің өнімдері барлық дүкен сөрелерінде пайда болмақ.
