2020 жылдың 1 қаңтарында Қазақстанға аталмыш саланы ретке келтіру үшін берілген мерзім бітеді. Содан кейін стандартқа сай келмейтін сүт қабылданбайды.
Тұяқ серпіп үлгермейсің…
Негізінде, өнім құрамы мен тазалығына қойылатын талаптар, шикізат жинаудың бекітілген ережесі бар. Кәсіпорындар мен жеткізушілер 2018 жылдан осы стандарттар бойынша жұмыс істеуі керек еді. Алайда бұл реформа тағы да 2 жылға шегерілген болатын.
Бұл туралы Қазақстан сүт одағының Павлодарға жұмыс сапарымен келген мамандары ескертті. Шикізат стандартқа сай болу үшін қорадағы малды қалай жемдеп-бағуды, оның сүтін жинау мен сақтау тәртібін үйрететін жол картасын әзірлеген.
Қазақстан сүт одағының атқарушы директоры Владимир Кожевников БАҚ-қа арналған брифинг барысында:
«Аталмыш жол картасы өңделетін сүттің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған барлық шараларды қамтыған. Бұл – біздің саладағы басты талап. Ал талапқа сай келмейтін шикізатты сүт өңдейтін кәсіпорындарға қабылдай алмаймыз», – деп мәлімдеді.
«Тұтынушылар таңдауын анықтайтын зерттеу нәтижесі тұрғындардың 34 пайызы қолдың сүтін еш алаңсыз пайдалана беретінін көрсетті. Ал оңтүстік аймақтарда халықтың 44 пайызы жеке қосалқы шаруашылықта сауылған сүттің сапалы екеніне сенімді. Яғни, көпшілік өңделмеген өнімді тұтынады деген сөз. Жол бойында сатылған сүтті алсаңыз, оның қандай жағдайда сауылғаны, қалай сақталғаны, қалай жеткізілгені белгісіз. Қазір далада күн ыстық, 38 градустан асады, ал әйелдер көшеде сүт сатып отыр»,– дейді жол картасының үйлестірушісі Сәуле Жанкина.
Ал «Молсервис» ЖШС-нің директоры Сергей Чепурконың айтуынша, Кедендік одақтың стандарттары оған дайын емес шикізат жеткізушілерін тығырыққа тіреуі мүмкін. Қайта өңдеуші кәсіпорындар қазірдің өзінде тек үлкен қожалықтармен әріптестік орнатқанды жөн көріп, жеке шаруалармен жұмыс істеуден бас тартып жатыр.
«Соңғы жылдары біздің компания бұндай проблемаларға тап болған жоқ, өйткені біз сенімді жеткізушілермен жұмыс істейміз. Егер бұрын шикізаттың жартысы ЖШС-лардан, жартысы жеке қосалқы шаруашылықтардан келсе, қазіргі кезде олардың үлесі 25% ғана», – дейді кәсіпкер.
Сонымен қатар ауылшаруашылық кооперативтерінің құрылуы шикізат сапасын арттыруға жасалған жақсы қадам деп пайымдайды кәсіпкер. Алайда бұл жерде тірліктің бәрі басшылардың кәсіби біліктілігіне келіп тіреледі.
«Бұл өзгеріске дайын болмағандардың бәрінде өнімді өткізу тұрғысынан қиындық туындайды. Олар сүтті сатып ала салып, өткізіп, бірден ақшасын аламыз деп ойлайды. Бірақ бәрі оңай емес. Бірнеше жыл бұрын жекізушілермен үлкен қиындықтар болған еді. Сапасыз өнімді қабылдамай, сүт таситын көлікті қайтарып жіберіп отырдық. Соның бәрі жеке үйлерден жиналған сүт болатын», – дейді Сергей Чепурко.
Ауыл сүтті көп бере ме?
Қазақстан сүт одағының мәліметтері бойынша, бүгінде елімізде сатылатын 1,5 млн тонна сүттің 77% -ын ұсақ шаруашылықтар өндіреді. Егер үлкен қожалықтардан алынатын сүтке ешқандай шағым болмаса, жеке мал ұстайтындарға айтылатыны жеткілікті. Өндірілетін шикізаттың шамамен 700 мың тоннасынан түрлі кемшілік табылады, кейбірінде микробиологиялық көрсеткіштер жоғары болса, екіншісінен антибиотиктер табылған. Шикізат сапасына ауыл арасының алшақтығы, сүт жинау желісінің дамымауы, мамандар тапшылығы, ақыр аяғы сүт тапсырушылардың сауатсыздығы кері әсер етеді.
Қазақстан Сүт одағының атқарушы директоры Владимир Кожевниковтың айтуынша, тағы бір үлкен мәселе – жазда сүт зауыттарына сүт артығымен жеткізілсе, қыста олар шикізаттан қысылады. Нәтижесінде зауыттар құрғақ сүт ұнтағына тәуелді, оның 90 пайызы шетелден жеткізіледі.
Жеке қосалқы шаруашылықтардың басын кооперативтерге біріктіру кедендік одақтың техникалық талаптарына сай болуға ықпал етеді деп тұжырымдайды сүт одағының өкілдері. Қарағанды облысында осындай кооперативке бас біріктірудің жарқын мысалы бар. Айталық, «Нәтиже» ЖШС облыста 30-ға жуық сүт қабылдау пункті желісін құрған. Қабылдау пункттерінде сүт дереу сүзіліп, салқындатылады да, оның тазалығы, сапасы тексеріледі, содан кейін кедендік одақ талаптарын сай, арнайы ыдыстарда зауытқа жеткізіледі.
«Егер сүт сапасыз болса, техникалық талаптар енгізе саласымен, шығынға батамыз. Сондықтан біз сүт тапсырушыларға шикізат сапасына қандай талаптар қойылатынын түсіндіріп, арнайы сүт қабылдау орындарын құрып жатырмыз. Бұл істен оң нәтиже шығады деп үміттенеміз»,– дейді «Нәтиже» ЖШС-нің директоры Дәулетбек Акпар.
Оның айтуынша, әзірге айына 3-4 рет тапсырылатын сүт сапасы қойылатын талапқа сай болмай шығады.
Ал Жаманжол ауылының тұрғыны Светлана Мокишина 20 жылдан бері сүт өткізіп келеді. Оның айтуынша кооператив құрылғалы бері, өткізілетін сүтке қойылатын талап қатайған, дегенмен өз шикізатын тұрақты тапсырып тұруға мүдделі жергілікті тұрғындар бұл талаптарға тез бейімделіпті.
«Сүттің тексерістен өтпей қалуы сирек кездеседі, қойылатын талаптар да аса қиын емес, ең бастысы – тазалық сақталып, сүт беретін мал сау болса болғаны», – дейді Светлана Мокишина.
Дегенмен Сүт одағы өкілдерінің деректеріне жүгінсек, жеке шаруашылық иелері кооперативке кіруге аса құлықты емес. «Ауыл сүті» ЖШС директоры Қанат Әбдіғалиевтің пікірінше, оған халықтың бұндай бірлестіктің артықшылығы туралы хабарсыздығы себеп.
«Тұрғындарға кооперативтің не екенін, оған арнайы субсидия бөлінетінін, әр литр сүттен 10 теңге кооперативке қайтатынын түсіндіру керек. Бұл да ынталандыратын фактор. Бағдарлама шыққанымен, ол туралы нақты ақпарат сүт тапсырушыларға жетпей жатыр», – деп пайымдайды Қанат Әбдіғалиев.
Ақпараттық технологиялардың көмегі
Қазіргі кезде өндірушілер Collect mobile қосымшасын пайдалана бастаған.
«Бұл қосымша сүт өнімділігіне әсер ететін факторларды анықтауға және сүт тапсырушылардың көрсеткіштерін бір жерге жинақтауға мүмкіндік беріп, қайта өңдеушілерге өз жұмысын дұрыс жопарлауға көмектеседі. Мәселен, осы ауданда сүтті сиырлар азайып бара жатса, олар мал тұқымын асылдандырады. Бұл өз кезегінде сүт тапсырушылардың шикізаты көбейіп, табысының артуына ықпал етеді», –деп түсіндірді БҰҰ Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының агроөнеркәсіп бойынша экономисті (FAO) Инна Пунда.
Инна Пунданың айтуынша, бұл ноу-хаудың басты міндеті – сүт өндірісі тізбегін «тапсырушы-өндірушіге» дейін қысқарту.
«Қазіргі кезде сүт өндірісі тізбегінде сүт тапсырушылар мен зауыт емес, алыпсатарлар жақсы пайда тауып отырғаны айқын. Өкінішке қарай, алыпсатарлықтың арқасында күніне бірнеше мың доллар табатындар бар. Олар шаруалардың хабарсыздығын пайдаланып, зауытты шикізатқа тәуелді етіп, өз ойларындағы бағаны қоюға мүдделі»,– деп тұжырымдайды сарапшы.
