Қазіргі таңда бүкіл әлемнің назары Қытайдағы эпидемияда. Соңғы мәлімет бойынша коронавирусты әлемде 60 386 адам жұқтырған, 1370 адам қаза болған, 6 мыңға жуығы айыққан. Осы ретте, адамзатты не істеу керек, деген сұрақ толғандыруда.
Гонконгтың бас эпидемиологы, профессор Габриэль Люн «Уханннан шыққан Covid-19 коронавирусы қарқынды тарауын тоқтатпаса, әлем халқының 60 пайызына жұғып, 45 миллионнан аса адамның өмірін қиюы мүмкін», – деп мәлімдеме жасады.
Бұл ретте, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының басшысы Тедрос Адханом Гебрейус: «коронавирустың Қытайдан тыс жерде тарауы «мұзтаудың басы». Вирустың әлемге таралу ықтималдығына дайындалу үшін барлық мүмкіндікті пайдалануға шақырамын», – деді.
Әлемнің дамыған және дамушы елдері қазірде Қытайдан сәлемдеме алуға, импорт, экспорт қатынасын дамытуға күдікпен қарап, жүрексініп отыр.
Әсіресе, Қытаймен тығыз байланыстағы ТМД елдері үшін Қытай нарығынан келетін тауарлардың тасқыны ойлантып-ақ тұр. Қазір Армения, Өзбекстан, Грузия елдері ішкі нарығында өнім тапшылығын тудырмауға жанталасып, өзін-өзі қамту үшін түрлі шаралар ойластыруда.
Ал Қазақстан Қытай өнімдерінсіз өмір сүре ала ма? Қытайдағы вирус одан әрі өршіп, Қытайдан жеткізілетін тауарлар саны одан әрі қысқарса, ішкі нарықты немен толтырамыз?
Сәуір болмай тәуір болмайды…
Отандық мамандардың пайымдауынша, Қытай соңғы 15 жылда Қазақстанға қыстың уақытында жеміс-жидек, көкөністі молынан жеткізіп отырған ел. Мандарин, апельсин, лимон, бұрыш, баклажан, қырыққабат тағы басқа көкөніс пен жеміс атаулыны қыс мезгілінде біз Қытайдан тасимыз.
Бұған қатысты экономист-сарапшы Тоғжан Шаяхметованың айтуынша, біздің нарықтағы қымбатшылық әлі өседі. Тек сәуір айында ғана жағдай тұрақтала бастайды.
Сарапшының айтуынша, қараша айынан сәуір айына дейін Қытай елі Қазақстанды жеміс-жидек, көкөніспен қамтиды. Ішкі нарыққа келетін көкөністердің 60 пайызын біз Қытайдан аламыз. Ал қазіргі жағдайда Қытайдан тараған вирусқа байланысты транзиттік тасымалға белгілі бір шектеулер қойылды.
Еуропа елдерінің біразы Қытайдан тауар алмаса, біраз елдер Қытайға өз өнімдерін бермей жатыр. Импорт, экспорт қатынасы азайған Қытайдың өзіне қазір 3 млрд халқын асырау қиынға соғады.
«Болашақта Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда тасымалы азаюуы әбден мүмкін. Қазірдің өзінде бізде Қытай тауарлары азайып, сөрелер босап, өнім бағалары қымбаттап жатыр. Енді көкніс, жеміс-жидекке қатысты бұл жағдайдан тек сәуірде ғана шыға бастаймыз. Сәуір айында отандық жылыжай өнімдері жемісін беріп, оңтүстік аймақтағы кәсіп иелері саудаға еккен өнімдерін шығара бастайды. Міне, сол кезде нарықта өзі өнімдеріміз пайда болып, өнім бағасы да біршама түсіп, жағдай тұрақтала бастайды»,- дейді Тоғжан Шаяхметова.
«Вирус жеңіледі» деп отыра беруге болмайды
Жалпы, отандық мамандардың пайымдауынша, «Қытай алпауыт ел, медицинасы дамыған ел – «вирусты жеңеді» деп отыра беруге тағы болмайды.
Мәселен, қазір Армения Қытайдағы жағдайға байланысты кәсіпкерлеріне арнайы жеңілдіктер жасау жоспарын құрып отыр.
Бұл ретте, Арменияның үкімет басшысы Никол Пашинян:
«Қытайдағы коронавирусқа байланысты отандық кәсіпкерлерге монополистер тарапынан қысым көрсетілмеуін қадағалау керек. Кәсіпкерлердің жарық, су, газға төлейтін коммуналдық төлемдерін төмендете тұру керек. Қажет болса, салықтық жеңілдіктер қарастыру жағын да ойластырған жөн», – деп үкімет мүшелеріне тапсырма берді.
Бұған қатысты экономист-ғалым Жаңабай Алдабергеновтың айтуынша, Қазақстандағы дистрибьюторлық желіде кейбір супермаркеттерде Қытайдан келетін азық-түліктер 35-40 пайызды құрайды. Бұл арада әңгіме көкөністерге емес, азық-түліктерге қатысты. Міне, осы Қытайдан азық-түлік, техника әкелетін саудагерлерге жасалатын салықтық жеңілдік. Оларға кедендік салық бойынша жеңілдіктер берсек, тауарлар мен өнімдерді қымбаттатпауға кепілдік болар еді.
«Қазір Қазақстан бойынша Қытайдан келетін өнімдер 10-15 пайызға қымбаттап жатыр. Саудагерлер шекарадағы шектеулерді, өнімдердің тапшылығын, салықтық төлемдерді алға тартып әкелген заттарын қымбаттата қояды. Ал бұдан қарапайым тұтынушы қатты зардап шегеді. Сондықтан біздің тиісті инстанцияларға да арнайы жоспар құрып, қымбатшылықтың алдын-алуды ойластырған жөн», – дейді сарапшы.
Біреуге жалынышты болғанша, қағиданы өзгерту керек
Негізінде, мамандардың байыптауынша, бізге Қытайдан немесе көрші Өзбекстаннан, Қырғызстаннан өнім сұрағанша, алдымен, ішкі нарықтағы біраз келеңсіздіктерді реттеп алу қажет. Ол үшін экономист-ғалым Жаңабай Алдабергенов алға тартып отырғандай, келесі жайттарға назар аударған жөн:
А) Біріншіден, тауар бағасын өсіруге бірден-бір әсер ететін дүние жемқорлық қадам. Оларға кедендегі, жол үстіндегі және басқа да тексеруші құрылымдардағы заңсыз алым-салықтарды жатқызуға болады. Мұндайға кеткен шығынын кәсіпкерлер тауар бағасына үстеме қосып, шығарып алуға тырысады. Міне, бірінші кезекте бағаның шарықтауына осы бастау болады.
Ә) Екіншіден, мемлекеттік монополиялардың аздығы. Бұл ретте, өнім шығаратын жекеменшік ірі компаниялардың монополиясына тәуелдігі ойлантуы тиіс. Мәселен, мұнай өнімдерін сатудың жекелеген топтарға мүдделі болуы. Олардың бір-бірімен текетіресіп, бәсекелестерін болдырмау үшін нарықтан орын бермеуі бізде әбден өршіген. Мұның соңы, мұнай өнімдерінің бағасын қымбаттатып отыр. Қазір әлемдік нарықта мұнай арзан болғанымен, бізде жанар-жағармай бағасы қымбат. Ал бұл жанармай қымбаттаса, барлық тауардың бағасы көтеріледі деген сөз. Міне, бізге екінші осы мәселені шешуге тырысқан абзал.
Б) Үшіншіден, табиғи газ, жарық, су нарығының жекеменшікке өтуі. Бұл нарықта делдалдардың көптігі көгілдір отын, су, жарық бағасының шектен тыс қымбаттауына жол беріп отыр. Газ тасымалдау инфрақұрылымы дамымағандықтан, кейбір өндіріс орындары қымбат бағаға газ енгізеді. Оны енгізіп алғаннан кейін, ай сайынғы төлейтін бағасы да қымбат. Өнім шығару үшін не керек: газ керек, жарық, су керек. Сонда коммуналдық төлемге қымбат ақы төлеп отырған кәсіпорынға «тауарыңды арзанға сат», деп қайтіп айта аламыз?!
Сондықтан бұл да шешімін табуы керек дүние.
В) Төртіншіден, агросекторда бәсекенің төмен болуы. Бұл салада өнім сақтайтын қоймалардың жоқтығы, биржалық сауда түрінің кемшіндігі, мемлекет тарапынан бөлінетін көмектің дұрыс бөлінбеуі тауар бағасына әсер етіп отыр. Жыл басынан бері ет пен сүт бағасының екі есеге қымбаттауы осының анық айғағы. Агро-өнім өндірушілерге бақылау жоқ. Бақылау болса да қолдау жоқ. Сосын, олар да нарықты бағдарлай алмай, «тек пайдаға шықсам болды», деп өнім бағасын қымбаттата береді.
Г) Бесіншіден, мемлекеттік сатып алу жүйесінің жетілмеуі, тендер өткізудегі заңсыздық. Мемлекеттік ведмоствалық кәсіпорындардың астыртын монополия құруы. Мемлекеттен бөлінген қаржының 97%-ын осындай кәсіпорындар алады. Тендерді тамыр-таныстық жайлаған. Бұл да нарықтық экономиканың заңына қайшы дүние.
Экономист-ғалым Жаңабай Алдабергенов айтып отырғандай, осы бес бағытта бақылауды мықтасақ, қымбатшылық пен тапшылықты қалай тежейміз деп уайымға салынбайтын едік.
«Сондықтан алдағы уақытта тиісті инстанциялар бірінші кезекте осы мәселелерді ескергені жөн», – деді маман.
