Жалпы, Аралды құтқару мәселесі тоқсаныншы жылдардан бері көтеріліп келеді. Осы уақытқа дейін, теңізді құтқаруға арналған ұзын-саны 72 жоба қолға алыныпты. Өкінішке қарай, олардың барлығы Арал суының көтерілуіне ықпал ете алмады.
Жуырда Ресей ғылым академиясы Зоология институты тұзды су гидробиологиясы зертханасының меңгерушісі, биология ғылымының докторы, Арал теңізін құтқару жөніндегі сарапшы Николай Аладин мырза:
«Мен Аралды құтқарамын, сол үшін маған Нобель сыйлығы берілетін болады» деп, жалпақ жұртқа жар салып, назарымызды бір аударып қойған еді.
Атап айтарлығы, Аралды зерттеу мәселесі ресейлік оқымыстыларды ғана емес, сондай-ақ Өзбекстан ғалымдарының да қызығушылығын тудырып отыр. 2018 жылы Өзбекстан мен Қазақстан ғалымдары Аралды зерттеу үшін, бес жылға арналған бағдарлама қабылдаған болатын.
Жалпы, Аралды қалпына келтіруге қатысты еліміздің мамандары түйіп отырған ойға жүгінсек, Ресей ғалымдары тектен-тек Аралды зерттетуге қызығып отырған жоқ.
Химия ғылымының докторы Қорлан Абсалықованың айтуынша, қазір теңіз суының құрамында тұз ашық жатыр. Міне, осы ашық жатқан тұздың ауаға таралуы алаңдатуы тиіс.
Білесіздер, Қазақстанда иод тапшылығы белең алып тұр. Осы тапшылықты ғылыми технологияға жүгініне отырып, Аралдағы табиғи байлық арқылы жоюға болатын еді. Ол үшін Аралдағы йод ресурсын толық зеттеуге қол жеткізуіміз қажет.
Ғалым біз үшін қазір Аралдың Солтүстік бөлігін зертеу маңызды екенін алға тартады.
«Біріншіден, Аралдың Солтүстік бөлігі Қазақстан аумағында жатыр. Солтүстік Аралда су көтеріліп, біртіндеп тіршілік жанданып келеді. Онда балық та бар, теңіздің суы да көтеріліп жатыр. Ал Оңтүстікте тіршілік байқалмайды», -дейді маман.
Негізі, Арал суының құрамында көптеген сирек металлдар кездеседі. Біз болашақта Аралды сортаңға айналдырмай, табысқа кенелгіміз келсе, осы саланы зерттейтін ғалымдарға қолдау көрсетуге тиіспіз. Қуатты технологияны ғылымға жұмылдыру қажет. Әсіресе, Арал мәселесі қуатты технологияны қажет етіп отыр.
«Біз ертерек қамданбасақ, Ресей, Өзбекстан ғалымдары Қытайдың оқымыстылары Аралды зерттеуге құлшынып-ақ отыр. Сондықтан бұл арада Қазақстанның үлесі басым екенін өзгелер білуі керек», – дейді химия ғылымының докторы.
Ғалымдар болашақта теңіз суын зерттеуде нанотехнологияға жүгінудің маңызды екенін алға тартады. Осы орайда, Қорлан Абсалықова: «Аралды зерттеуді тоқтатпау керек», деген пікірде.
Қазір көптеген елдер теңіз суынан құрылыс орындарына қажетті базальт алып жатыр. Маманның айтуынша, бұл материал өте жоғары температураға шыдамды және экологиялық тұрғыдан қауіпсіз. Тығыздығы жағынан алмазбен деңгейлес. Алмаздың тығыздығы, шартты есептік көрсеткіш бойынша, 10 болса, базальттікі 9,8 пайызды құрайды. Осыдан-ақ оның берік материал екенін байқауға болады.
«Соңғы кездері Жапонияда, Қытайда, Кореяда ірі бетон конструкцияларын жасайтын құрылыс компаниялары панельдердің арасына базальттан жасалған арматураларды сала бастады. Өйткені базальт арматурасы қолданылған панельдер жер сілкінісіне төзімді болады», – дейді ғалым.
Міне, біздегі теңіз суының құрамында кеннен бөлек, осындай құнды материалдар бар. Қазір нанотехнологияның қуаты барлығына жетеді. Демек, бізге осы саладағы ғалымдарға жағдай жасау керек.
«Аралды ғана емес, Балқашты, Зайсан көлін, Ертісті зерттеу үшін арнайы зертханалар ашылып, суларымыздың құрамында сирек кездесетін металлдар анықталуы тиіс. Өйткені алдағы уақытта су тапшылығы әлем бойынша артып, судың да сұрауы болатын заман келе жатыр», – дейді Қорлан Әбсалықова.
