Теңге және төтенше жағдай. Карантин Қазақстан экономикасына қалай әсер етеді?
Коронавирусқа байланысты елде төтенше жағдайдың жариялануы ел азаматтарының әлеуметтік тұрмысына кері әсерін тигізе бастады. Алматы облысы, Қарасай ауданы, Ұлан елдімекенінің тұрғыны Берік Айтқазиев (аты-жөні өзгертілді) тапсырыс қабылдап, сантехникалық, құрылыс жұмысымен айналысады. Ол жыл басынан бері негізінен Қалқаман ықшам ауданындағы жеке үйлерде жұмыс істеп келген. Енді қалада карантин енгізілуіне байланысты, жұмысқа бара алмай қалған. Ал қаладан жұмыс табуына байланысты бірнеше ай бұрын облыс аумағындағы тапсырыстардан бас тартқан.
«Әрине, табысымыз азаятын болды. Тіпті дәл қазір тоқтап тұр. Үйдеміз. Жеке көлігіммен адам тасымалдауға да қорқамын. Бірақ отбасымды асырау үшін тым құрыса Қаскелеңнен немесе жақын ауылдардан жеке тапсырыс табуға тырысамын. Біз солай күн көрерміз. Ал кәсіпорын, фабрикаларда істеп жүріп қысқарып қалған азаматтарға обал», – дейді Берік.
Жұмысы қашықтан істеуге мүмкіндік бермейтін мұндай адамдардың күнкөрісі қиындап жатыр. Базардағы азық-түлік те қымбаттаған. Үкіметтің базардағы бағаны бақылаймыз дегені сөз жүзінде қалып жатқан сияқты. Себебі, үш күн бұрын Қаскелең қаласындағы көтерме базарға барғанымызда, қызанақ – 1200, қияр – 800, алма – 600 теңгеден сатылып жатты. Басқа да өнімдердің негізгі құнына 200-300 теңге үстемелей қосылған. 20 мың теңгенің өзіне пакетіңіздің толмай шығатыны содан.
Бірер күн бұрын мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Алматыдағы кәсіпорындардан 266 мың жұмысшы қысқарып қалғанын мәлімдеді. Жағдай осылай жалғаса берсе (теңге және вирус факторы) жұмыссыздар саны еселеп артпақ.
«Алдын ала есептеу бойынша, қазіргі жағдай 500 мыңға жуық қала тұрғынының қаржылық ахуалына кері әсер тигізді. Сол себепті төтенше жағдай кезінде табысынан айырылған азаматтарға ең төменгі жалақы (42 500 теңге) көлемінде ай сайынғы төлемақы жасауды тапсырамын. Негізінен мұндай көмекті 1,5 миллион азаматымыз алады. Қолдау түрін, адамдарды қамту көлемін және қаржы көлемін арттыру үшін бізде тиісті резерв бар»,– деген еді президент.
Экономист Қасымхан Қаппаровтың пікірінше, бұл жәрдемақының нақты кімдерге берілетінін анықтау қажет.
«Бұл көмек кімге беріледі? Атаулы әлеуметтік көмек алып жүргендерге ме? Оларда бұрыннан табыс жоқ қой. Негізінен бұл көмек жұмыс істеп жүріп табысынан айырылған азаматтарға берілуі қажет. Ондай азаматтардың тізімін БЖЗҚ-дағы төлемдер бойынша анықтап, кім зейнетақы қорына тұрақты жарна жасады, соларға берілсін. Сосын бұл бір реттік көмек пе, әлде тұрақты ма? Өйткені карантин біткеннен кейін де адамдар жұмыс тауып, табысқа қол жеткізу үшін де біршама уақыт қажет болады. Ең бастысы ақшаны қайдан алмақ? Бұл мақсатта ай сайын бюджеттің 135 млн доллар ақшасы жұмсалады. Әзірге үкіметтің осыншама ақшаны қайдан алатыны белгісіз», – деп жазады сарапшы өзінің телеграм каналында.
Сондай-ақ мемлекет басшысы барлық азаматтардың тұтынушылық қарыздарын төлеуді 3 айға дейін тоқтата тұруды тапсырды. Оның ішінде орта және шағын бизнес те бар. Осындай қиын-қыстау кезеңде ең көп зардап шегетін де осы сектор болмақ. Айтпақшы, мемлекет бірер күн бұрын аталған секторды қолдау мақсатында мол қаржы бөлді. Экономист Мақсат Халықтың айтуынша, бұл қаржыны бөлу механизмін дұрыстап құрастырмаса, ақша діттеген межеге жетпей қалмақ.
«Былтырдың өзінде шағын және орта бизнесті қаржыландыру 18 пайызға түсіп кеткен. Екінші деңгейлі банктер де пайызды жоғарылатқан. Әрі кепілдік қою керек деген талап шығарды. Ал жақында президент қазіргі жағдайға байланысты 400 млрд және 600 млрд бөлді. Бұл дегеніңіз – 1 триллион теңге. Бұл жақсы қаржы. Бірақ оны екінші деңгейлі банктер арқылы несие қылып бермеу керек. Бұл нұсқа өте тиімсіз. Яғни, бұл ақшаның қызығын ешкім көріп жарытпайды. Көрсе, ірі бизнес өкілдері көреді. Сондықтан ол ақшаны бәлкім шағын несиелік ұйымдар арқылы беру әлдеқайда жеңілірек. Егер несиені 2-6 пайыз аралығында беріп, қалған соманы субсидияласа жақсы мүмкіндік болар еді. Бірақ шалғайдағы кәсіпкерлердің несие алу үшін кепілге қоятын мүлкі жоқ. Ал оларды мұндай кезде жергілікті әкімдік немесе әлеуметтік корпорациялар «біз кепіл боламыз» деп қолдауы керек», – дейді GSB UIB бизнесті талдау орталығының сарапшысы.
Қосымша ақпарат: Ranking.kz мәліметінше, 2019 жылы жалпы ішкі өнімдегі (ЖІӨ) орта және шағын бизнестің үлесі 29,5 пайызға дейін құрап, бұл жалпы экономикалық өсімнің 4,5 пайызға дейін көтерілуіне әсер еткен. Ал 2019 жылдың үшінші тоқсанындағы мәлімет бойынша, орта және шағын бизнес секторында 3,3 миллион адам жұмыс істейді.
Мұны да әзірге түйіні тарқатылмаған бір проблема деп қоялық. Екіншісі – нарықтағы бағаның шарықтауы. Бұған қатысты Shanghai University of Finance and Economics университетінің магистрі, экономист Оразбек Мырзақұл былай пікір білдірді.
«Коронавирус өндіріске шығын келтіреді дейін десек, бізде соншалықты көп өндіріс те жоқ. Кесірі тисе, жолаушылар тасымалымен айналысып отырған ҚТЖ сияқты компанияларға тиюі мүмкін. Ал бізге тауар негізінен шет елден келеді. Соған байланысты электронды дүкендеріндегі бағалар 10-15 пайызға қымбаттаған. Вирустың күш алып келе жатқанын, теңге бағамының әзір оңалмайтынын ескерсек, алдағы уақытта біздегі баға кем дегенде 10 пайызға өседі. Кейбір тұтынушылық заттар тапшы болады», – дейді экономист.
Бұдан кейінгі түйткіл – теңгенің жайы және жұмыссыздық. Оразбек Мырзақұл теңге бағамына қатысты оптимисті көзқарас таныта алмаймын дейді. Оның ойынша күзде теңге курсы 550-ге жетпек.
«Инфляция деңгейі 6 пайыз (ақпан айының қорытындысы бойынша). Қазіргі дүрбелеңге байланысты күзге дейін оның шегі 8 пайыздан асады. Мұндай кезде мемлекет кешенді жұмыс жүргізуі керек. Бірінші кезекте, әлеуметтік төлемақы мөлшерін кем дегенде 10-15 пайызға өсіру. Одан кейінгі міндеті – азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейтін кәсіпорындарды салықтан босату. Әрине, одан кейін жұмыссыздық мәселесін шешу. Төтенше жағдайға байланысты оны қазір реттей алмаса тиісті жәрдемақылар беру деген сияқты. Өйткені жұмыссыздық деңгейі 20 пайыздан асып кетсе, бұл – елге қауіп төндіреді», – дейді маман.
Қосымша пікір. Андрей Чеботарев:
«Мұнай бағасының 35 доллардан төмен болуы – бюджет пен Ұлттық қор үшін ауыр соққы. Онда төлемдер үш есе қысқарады. Ал мұнай 25 доллардан төмен түссе экспорттық кеден баж салығы жойылады. Яғни, біз бір тиынсыз қаламыз. Қазірдің өзінде Қазақстан 1 млрд долларынан айырылды. Бұлай жалғаса берсе еліміздің мұнай-газ саласы алапат тұрақсыздыққа тап болады. Сондықтан бізге тап қазір оңтайлы шешімдер керек».
Мақсат Халықтың айтуынша, бізді алда бюджет тапшылығы күтіп тұр. Өйткені, біздегі қазына қаржысының көп бөлігін мұнай секторындағы компаниялардан түсетін салық құрайды.
«Мұнай бағасы 25 доллар деңгейінде тұр. Алдағы уақытта әлде де түсуі мүмкін. Бізде ЖІӨ – 26 пайыз деп айтылады, есептеп қарасақ бұл – 15 триллион теңге. Егер осы қаражат жарыққа шықса, онда бюджет тапшылығын жаба аламыз. Алайда біздегі қиындық – көлеңкелі экономиканың әлі жұмыс істеп тұрғаны. Соның арқасында көп қаржы үкіметке көрінбей жатыр. Олай болмас үшін төлемді қолма-қол емес, арнайы банктік аударымдар арқылы жолға қою керек», – деп түйіндейді сарапшы.
