Ресейдегі мобилизация Алматыда жастардың баспана мәселесіне қалай әсер етті?

Жастардың ең көп шоғырланған қаласы – Алматы екені белгілі. Ірі мегаполиске білім қуып, жұмыс іздеп келушілердің қатары жыл сайын өсіп келеді. Нәтижесінде соңғы бірнеше жылда студенттердің баспана мәселесі туындады.  Оған қоса Ресейдегі мобилизация кезінде Қазақстанның үлкен қалаларындағы баспана мәселесі одан сайын ушыға түсті. Сондықтан практикалық, тиімді шешімдерді қарастыру үшін зерттеу жұмыстары қажет. Бұл мақалада авторлар зерттеу жүргізіп, проблеманың туындауына жай ғана жастар  мен тұрғылықты халық санының өсуі әсер етті ме әлде өзге де назарға ілінбеген факторлар болды ма, соны анықтайды

Кез келген мемлекеттің еңбекке қабілетті экономикалық күшінің басым бөлігін жастар категориясы құрайды. Бұл топ негізінен білім алумен және мансап жасаумен айналысады. Осы мақсаттарын жүзеге асыру бойынша олар елдегі ең ірі қалаларға, негізінен Астана мен Алматыға келеді.

Тәуелсіз сарапшылардың зерттеуі бойынша, Алматыдағы жастардың 10 пайызында ғана жеке тұрғын үй бар, 40 пайызы пәтер жалдайды. Ал қалған шамамен 24 пайызы жатақханада тұрса, қалғаны ата-анасымен немесе туыстарымен бірге тұрады. Жастардың 35 пайызы тұрақты жұмыс пен тұрғын үйдің болмауына байланысты, отбасын құруды кейінге шегеріп жүр. Көп жағдайда мемлекет бұл проблеманы шәкіртақы көтеру мен жатақхана салу арқылы шешуге тырысады. Жылдар бойына қалыптасып келе жатқан проблеманың шиеленісуіне 2022 жылдың қыркүйек айында басталған мобилизация да өз әсерін тигізді. Ал миграция қарқынына келер болсақ ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті мәлімдеуі бойынша өткен жылы 21 қыркүйектен 3 қазанға дейін Қазақстанға Ресей Федерациясының 281 548 азаматы кірсе, олардың 147 мыңнан астамы елде қалды. Сонымен қатар, мобилизация кезіндегі бапана мәселесі Орал қаласында ушығып, бірнеше күн ішінде бір бөлмелі пәтерді жалға алу құны айына 80-90 мың теңгеден 150-200 мың теңгеге дейін көтерілді. Екі бөлмелі пәтердің бағасы 250-400 мың теңгеге дейін, ал элиталық тұрғын үйге 600 мың теңгеге дейін көтерілді.
Ал Алматы мен Астанада бұл көрсеткіш тіптен жоғары болды. Бұл қалаларда бір бөлмелі пәтер үшін айына 300 мың теңгеге дейін, екі бөлмелі пәтер үшін – 800 мың теңгеге дейін сұралды. Алматыда бірнеше күн ішінде қонақүйлер 90%-ға толды. Демек, мобилизация салдары жергілікті халықтың баспана мәселесін ушықтырып жіберді деген тұжырымымыз расталғанын көре аламыз.

Жоғары білім алу мен мамандану саласында оқу материалдары мен оқу орынының жағдайынан бөлек, студенттердің үлгеріміне әсер ететін басты екі фактор бар.
Оларға: тұрғын үй тұрақсыздығы (housing instability – HI) мен азық-түлік қауіпсіздігі(food insecurity – FI) жатады.
Осы зерттеуге сәйкес, баспана тұрақсыздығын бастан өткерген студенттердің, бұл проблемалары жоқ қатарластарына қарағанда, сабақ үлгерімі нашар болады, Олардың дәріс курстарынан құлап қалу қаупі басқалараға қарағанда 13 есе  көп. Ал сабақты меңгеру деңгейінде 15 есе дерлік қиындық көреді. Баспана тұрақсыздығы ақыр соңында шаршау, фокус жинау қиындығын, алаңдаушылық, ашуланшақтық, жалпы оқу қабілетін, мінез-құлық қиындықтарын және эмоционалдық проблемаларды тудыруы мүмкін.  Мұның бәрі студенттің оқу үлгеріміне қатты әсер етеді.

Мәселен, Student Housing Monitor зерттеуі бойынша Амстердам қаласындағы студенттердің баспана мәселесі жылдан жылға ушығып келеді. 2018 жылдың өзінде сәуір айында баспанаға мұқтаж студенттер саны 409 000-нан қыркүйек айында 500 000-ға өскен. Бұл көрсеткіш бойынша мемлекеттің 2022 жылға жаңа 2500 орынға студенттік баспана салу жоспары сұранысты қанағаттандыра алмайтын болып отыр. Осы орайда шешім ретінде Роттердам қаласын «1 типтік» студенттік қалалар санатына айналдыруды қолға алып жатыр.  Бұндай студенттер мәселесін шешу үшін экономикалық трансформация процессін басынан өткізіп жатқан қалалар өте көп: Роттердам, Лилль, Венеция, Эйндховен, Мюнхен, Бирмингем, Лион.

Жастарды баспанмен қамтамасыз ету үшін, студент қалашығын тұрғызумен қатар, әр елде бірнеше бағдарлама жүзеге асырылады. Соның ішінде Испания мемлекеті 2022-2025 жылдарға арналған «Тұрғын үйге қол жеткізудің ұлттық жоспарын” бекітіп, 432 миллион еуро бөлді. Жастарға баспананы жалға алуға жәрдемдесу үшін бюджеті 200 миллион еуроны құрайтын ваучер ұсынды. Айына 250 еуроны құрайтын «жастар депозиті» әлеуметтік табыс индексімен (Iprem – Público de Renta de Efectos Múltiples) салыстырғанда үш есе аз жалақы алатын 35 жасқа дейінгі азаматтарға арналған. Жаңа жоспар бойынша ай сайынғы жалдау ақысы 600 еуро деңгейінде сақталғанымен, ол Iprem-нен үш есе аз табыс табатын отбасылар үшін жалдау ақысының субсидиялары 40%-дан 50%-ға дейін көтеріледі. Бұл жоспар ең осал топтарға бағытталғандықтан жаңа көмек пакетін және жастардың тұрғын үйді сатып алуы үшін қаржылық ынталандыруды қамтиды.

Осы ретте мобилизация жергілікті жастардың баспанаға қолжеткізу мүмкіндігін төмендетті деген тұжырымды дәлелдеуге тырысамыз.

Тұрғын үй нарығындағы мәселелер Алматы қаласы секілді халық саны көп мегаполистер үшін қашанда өзекті. Бірақ соның ішінде төлем қабілеті осал топ ретінде жастар таңдалды. Проблемалар жиынтығы баспана тапшылығынан туындайтындықтан осы фактор негізге алынды. Баспана санына тұрғын үй құрылысына салынған инвестициялардан бөлек, әртүрлі факторлар да әсер етеді. Осы факторлардың арасындағы байланысты көрсету үшін сандық әдісті қолданып, соның ішінде корреляциялық талдау жүргізілді.

      Зерттеуде Х және У фактор бойынша корреляция әдісін қолдануда қиындықтардың туындау себебін анықтасақ болады. Алматы қаласындағы баспана мәселесі соңғы бір жылдықта я болмаса мобилизация кезінде пайда болмағаны анық. Оған жылдар бойы әсер етуші бірнеше фактор болуы мүмкін. Осы мақсатта, корреляция соңғы 10 жылдыққа жасалынды.

      Алайда қыркүйек айында басталған мобилизация салдарын зерттеу үшін екінші ретті ақпараттар жоқ. Сәйкесінше, нысанға алынған фокус группаға сауалнама әдісін қолдану арқылы өзекті деректер жинауға мүмкіндік туды. Зерттеу нәтижелері төменде көрсетілген.

Корреляция әдісіне Алматы қаласында туындайтын баспана мәселесі бойынша зерттеу жүргізілді. Ол үшін қаладағы баспана санына әсер етуші 9 факторды анықтадық. Мәліметтерді жинау кезінде Ұлттық статистика бюросы және БҰҰ ресми сайты қолданылды. Баспана мәселесінің айқын көрсеткіші – тұрғын үй саны. Әдіс нәтижесінде баспана санына әсер етуші айқын және айқын емес факторлар алынып, қайсысы көбірек байланыс көрсететіні анықталды. Төменде зерттеуге алынған факторлар көрсетілген:

1. Y – Алматы қаласындағы тұрғын үйлер саны, шаршы метр;
2. X1 – Тұрғын үй құрылысына салынған инвестициялар (млн тг);
3. X2 – Тұрғын үй нарығындағы бағалар(1 шаршы метрі теңгемен);
4. X3 – Жастар саны, 15 – 28 Демографиялық статистика (мың адам);
5. X4 – Жұмыссыз жастар (мың адам);
6. X5 – Миграция (адам басы);
7. X6 – Құрылыс жабдықтары бағасы(пайызбен);
8. X7 – Қазақстан Республикасындағы инфляция (пайызбен);
9. X8 – Тіркелген қылмыстар саны, (бірлік);
10. X9 – АДИ – адам капиталы(пайызбен).

1-кесте — Алматы қаласы тұрғын үйлер саны бойынша корреляциялық талдау.

      Зерттеу барысында негізгі фактор ретінде Y – Алматы қаласындағы тұрғын үй саны, шаршы метр және әсер етуші ретінде 9 түрлі Х фактор алынды. Барлығына корреляциялық талдау жасалынды. Яғни екі айнымалы Ү және Х факторлар арасындағы -1 ден 1 бірлігіне дейінгі байланыс көрсетілді.

      Талдауға оралсақ, алып отырған 9 Х факторында тек Х6 (құрылыс жабдықтары бағасы (пайызбен), Х7 (ҚР инфляция (пайызбен)), және Х8 (тіркелген қылмыстар саны, (бірлік)) факторлары арасында байланыс жоқ екенін көре аламыз. Қылмыстар саны факторы – тұрғын үй сатылымы кезінде алаяқтық пен көлеңкелі экономиканың негізгі көрсеткішке қаншалықты әсер ететінін білу үшін алынған. Бірақ нәтижесінде инфляция және құрылыс жабдықтарының бағасы, қылмыс саны тұрғын үйлер санына әсер етпейтіні анықталды.

      Y (Алматы қаласындағы тұрғын үйлер саны, шаршы метр) негізгі факторы Х1 (тұрғын үй құрылысына салынған инвестициялар (млн тг)) және Х2(тұрғын үй нарығындағы бағалар (1 шаршы метрі теңгемен)) факторлары арасында  тығыз байланыс бар. Х1 факторындағы корреляция коэффицентті r=0,92 және Х2 факторында r=0,96 бірлігін құрауда. Себебі, мемлекет тарапынан бөлінетін инвестициялар артқан сайын, салынатын тұрғын үйлер де артады. Ал баға көрсеткіші сұраныстың аз не көп болуына жауап бергендіктен тығыз байланыс орната отырып, тұрғын үйлердің санына әсер етеді. Бұл екі көрсеткіш те «сұраныс – ұсыныс» заңы бойынша айқын фактор.

      Ал Х3 (жастар саны, 15 – 28 демографиялық статистика (мың адам)) факторы теріс тығыз  байланыс бар екенін көрсетіп отыр, себебі жуық шама мен коррреляция коэффициентті -0,89 бірлігін құрауда. Дәл осындай, алайда өте тығыз тері байланысты Х4 ( жұмыссыз жастар(мың адам)) факторы көрсетуде. Корреляция коэффициентті -0,95 бірілігіне тең. Мемлекетте жұмыссыз жастар санының артуы төлем қабілетінің төмендеуіне, ал ол өз кезегінде баспанаға деген сұранысқа, сұраныс салынатын тұрғын үй санына әсер етеді. Нәтижесінде, егер бізде жұмыссыздар саны артса жыл сайынғы баспаналар саны азайып, немесе керісінше жұмыссыздар азайса баспаналар көбейіп отырады.

      Енді Х5 (Миграция (адам басы)) факторына назар аударсақ, корреляция коэффициенті 0,82 бірлігін құрады. Себебі елімізде көршілес мемлекеттерден көшіп келіп жатқан адамдар саны өсуіне байланысты Ү негізгі факторға да сұраныс артатын дәлелдеуде. Миграция арқылы келіп жатқан халықтар тұрғын үйлерді сатып алу немесе жалдау секілді қызметтер түріне жүгінетіндіктен миграция өссе, тұрғын үйлер саны да белгілі бір тарапта артады деп тұжырымдадық.

      Соңғы Х9 факторы, яғни Адам Даму Индексі Ү негізгі фактор мен тығыз оң байланысты көрсеткен. Себебі r=0,90 бірлігін құрауда. Адам капиталы өскен сайын, Ү факторы да дәл солай қарқында өсуді жалғастыра береді.

1-сурет — Алматы қаласы тұрғын үйлер саны бойынша корреляциялық талдаудың R бағдарламасындағы көрінісі

      Корреляциялық талдау Excel анализінен бөлек «R studio» бағдарламасында да жасалынды. Бұл деректерді өңдеудегі дәлдік үшін қолданылды. Нәтижесінде екі нұсқада да бірдей жауап алынды.

2-сурет — Алматы қаласы тұрғын үйлер саны бойынша корреляциялық талдаудың R бағдарламасындағы визуализациялық көрінісі

Зерттеу барысында жастардың ойын білу үшін сауалнама алынды. Бұл сауалнамадан 260 респондент өтті. Сауалнама сұрақтарының бір-бірімен байланысын тексеру үшін R программалау тілі қолданылды.
Байланыс тексеру барысында шыққан жауаптар бойынша арнайы регрессиялық теңдеу құрдық: Y=-4.876860+0.093688payment+0.081731contract

Теңдеу бойынша талдау жасасақ, «Баспанаға ай сайын қанша шығындаласыз?» деген сұрақ бойынша теңдеу құрдық. Яғни баспана шығыны өскен сайын оны жалға беруші мен жалға алушы адамдар арасында келісімшарт жасау азая береді. Дәл солай шығын көбейген сайын пәтер жалдайтын адамдар да азая береді. Енді сұрақтар арасындағы байланысты коэффициент арқылы көрсетсек  «Баспана шығынын ай сайын қалай жабасыз?» деген сұраққа «Баспанаға ай сайын қанша шығындаласыз?» деген негізгі сұрақ арасындағы байланыс коэффициенті 0,0185 бірлігін құрауда. Яғни бір жұлдызша шығуына байланысты сұрақтар арасында байланыс тығыздығы бар. Келесі «Баспананы жалға берушімен келіскенде екі жақты келісім шартты қалай жасау керек екенін білесіз ба?» сұрақпен негізгі сұрақтың байланысы 0,0639 бірлігін көрсетіп тұрғандықтан байланыс тығыз емес, алайда өзара байланыс қатынасын көрсетуде. Жоғарыда көрсетілгендей егер тұрғын үй бағасы қымбаттаса жеке баспанада тұруға мүмкіндік азаяды. Сондықтан әр түрлі ақпараттық ресуртардан баспана іздеу статистикасы да төмендейді. Суретте көрсетілгендей бұл жұлдызша шықпаған байланысы әлсіз фактор болып табылады.

4-сурет — Баспана шығынын ай сайын қалай жабасыз сұрағының хистограммасы

 Сауалнама барысында баспана шығынын ай сайын қалай жабасыз деген сұрақ қойылды. Сұраққа 260 адам жауап берді. 124 адам яғни 47,7% адам баспана шығынын ата-анасы төлейтінін көрсетті. Дәл солай гистрограммада да бұл баған басқа бағандардан қарағанда биігірек. 104 адам яғни 40% өздері жұмыс жасап немесе шәкіртақы арқылы шығындарын жаба алатыны белгілі болды.

5-сурет — Екі жақты келісім шартты қалай жасау керегін білесіз ба сұрағының хистограммасы

 Екі нұсқа берілген «Баспананы жалға берушімен келіскенде екі жақты келісім шартты қалай жасау керек екенін білесіз бе?» деген сұрақта сауалнама қатысушыларының 54,2%-ы – «иә» деген, ал 45,8%-ы  «жоқ» деген жауапты таңдаған. Басым көпшілігі келісімшарт туралы білгенімен, 141 адамның ол жайлы хабары болмауы жаман.

Демографиялық статистикаға сүйенсек Алматы қаласындағы 15-28 аралығындағы жастардың жыл сайынғы өсімін байқауға болады. 15-24 жастағылардың көбісі оқуға келген студенттер және магистранттар болса, қалған бөлігі жұмыс бабымен жүрген жастар болуы мүмкін.  Ал оларда қалада тұрақты түрде оқуы мен жұмысын жалғастыру үшін баспана қажеттілігі туындайды. Тұрғын үй санын жыл сайын арттыру қажет болғандықтан, оларға салынатын инвестициялар көлемін де көбейту керек. Себебі жылжымайтын мүлік нарығы басқаларымен салыстырғанда ең тұрақты нарық түрі.

Алматы қаласының тұрғын үй нарығындағы әр шаршы метр бағасының 2011 жылдан бері ауытқуы және оның тұрғын үй санына әсер ету ауқымына талдау жасадық. Жыл сайынғы тұрғын үй санының көбеюі және оның бағасының артуына негізгі үш фактор әсер етті:

1. Еңбекке қабілетті адамдардың Алматы қаласына жаппай қоныс аударуы;
2. Жыл сайынғы инфляция әсері;
3.  Халықтың орташа жалақысының артуы.

 Бұл факторлар өз кезегінде сұраныстың артуына, сұраныстың артуы бағаның өсіміне алып келеді.

Қорытындылай келе, жастардың лайықты өмір деңгейі қамтамасыз етілуі бірнеше факторларға байланысты. Соның ішіндегі өзектілерінің бірі – баспана мәселесі. Зертттеу нәтижесін талдай келе гипотезада көрсетілген тұжырымдамадан да үлкен қорытынды алынды. Жастардың баспанаға мұқтаждығы тек қысқа мерзімдік мобилизация кезінде емес, оған дейін ұзақ жылдар бойында қалыптасқан болатын. Және зертттеуде көрсетілгендей мемлекет оны шәкіртақы бағамын көтеру мен жатақхана құрылысы арқылы шешіп келген. Алайда әлі күнге дейін проблема өзектілігін жоғалтпаған, әрі бұл әдіс тиімсіз болғанын көріп отырмыз. Байланыс баспана саны бойынша тұрғын үй нарығына салынатын инвестициялардан бөлек АДИ, мобилизация, баға және инвестиция салымы жоғары көрсеткішке ие болды. Демек, стипендия – бұл табыс емес, студенттерді оқуға ынталандырушы құрал екені анықталды. Сонымен қатар, зерттеу процессінде алға қойылған барлық мақсат – міндеттер орындалды. Сарапшылардың болжамы бойынша Ресейдің қазіргі саясаты және әлемдегі саяси тұрақсыздық кезінде миграциялық қозғалыстар қайталануы мүмкін. Бірақ мемлекет ретінде оны басқару мүмкін емес. Оның орынына мәселенің шешу жолдары мен төтеп беру жолын анықтау керек. Ол үшін төмендегідей ұсыныстар жасап отырмыз:

      Ұсыныстар:

• Қонаев қаласын студенттер қаласына айналдыру. Алматы, Астана қалалары тек қана жатақхана мен оқу орындарын салатын студенттік қалашық емес, экономикалық маңызы бар қалалар. Сондықтан, осы орайда қанша жерден жатақхана жобасын жүзеге асырса да студенттердің баспанаға деген сұранысын қанағаттандыра алмауы мүмкін. Енді оның шешу жолы ретінде Қонаев қаласын студенттік қалашық ету жобасы ұсынылады. Осы арқылы, қаланың экономикасын көтеріп, біраз мәселені шешуге мүмкін болады. Ал қатардағы студенттер ол қалаға барып, оқуға ынталандыру үшін арнайы жеңілдіктер қарастыру керек. Мысалы: жатақханамен қамтамасыз ету, жол ақыларына жеңілдік жасау, грант т.б. Демек, осы шаралар арқылы жобаға қатысушылардан қиындықтар тумайды.
• Зерттеу барысында анықталған келесі бір мәселе – келісімшарттарға байланысты болды. Оны шешу үшін EGOV немесе танымал қосымшалар арқылы тараптардың құқықтары мен міндеттерін көрсететін келісімшартқа цифрлық түрде қол қоюға болатындай мүмкіндік жасау қажет. Бұл біздің азаматтарымыздың құқықтарын екі жақты қорғауға мүмкіндік береді. Келісімшарт жасау жеңілдетілген кезде заңды бұзған жағдайда жазалау шараларын күшейтуді қолға алуға болады.
• Күтілмеген нәтижелер қатарынан АДИ мен баспана тұрақтығының арасындағы тығыз байланыс болды. Яғни шығатын қорытынды  баспана мәселесінде туындаған түйткілді шешу үшін адамдардың өмір сапасы, білім алуы мен қаржылай – құқықтық сауатын арттыру керек. Бұл дегеніміз мемлекет алдағы жылдары жастар арасындағы ағартушылық жобаларға  көңіл бөлуі керект екенін көрсетеді.

      Жалпы қорытындылай келе жастардың шәкіртақысын көтеру мен жатақханалар санын арттыру мәселені шешпейтіні дәлелденді. Сондықтан жастардың арасындағы тұрғын үй мәселесін шешуде жоғарыда көрсетілген ұсыныстар мемлкеттік деңгейдегі жобаға айналса оң нәтижелер көрсете алады.

Авторлары: Совет Мерей, Әскербек Фариза