Салық саясатында Қазақстанды қандай өзгерістер күтіп тұр?

Фото: kursiv.media

Еліміздегі салық саясаты бірнеше реформаны бастан кешірді. Енді жаңа Салық кодексі әзірленіп жатыр. Бұл Президенттің тікелей тапсырмасы бойынша жүзеге асырылуда. Мұндайда сонда қолданыстағы кодекстің және жалпы салық саясатының тиімсіздігі неде деген сауал туындайды.

Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі төрағасының орынбасары Олжас Төлеуовтің айтуынша, салық саясаты елдің экономикалық саясатының құрамдас бөлігі ретінде барлық қатысушылар үшін әділ шарттармен сипатталуы керек. Оның сөзінше, салық реформаларының хронологиясына тоқталатын болсақ, келесі жағдайды көруге болады.

• 1991 жылы «Салықтар туралы» Заң қабылданды, ол нарықтық экономиканың жаңа жағдайында заңнамалық база құру арқылы нарықтық қатынастарды тұрақтандыруды көздеді.
• 1995 жылы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң енгізілді. Оның міндеті салық заңнамасын әлемдік стандарттарға жақындату болды. Осы заңның шеңберінде салықтар саны 17-ге дейін қысқарды және өзекті заңнамалық база қалыптасты.
• 2001 жылы экономиканың белсенді өсуі, сондай-ақ салық төлеушілерді бақылауды күшейту шаралары аясында салық базасын кеңейту тетіктерін қамтитын бірінші Салық кодексі қабылданды.
• 2008 жылы Салық кодексі жаңа редакцияда қабылданды, оның шеңберінде іскерлік белсенділікті ынталандыру есебінен салық алымдарын ұлғайтуға баса назар аударылды. Осыған сәйкес, болашақта негізгі салықтар бойынша мөлшерлемені төмендету қайта қаралды.
• 2017 жылы қолданыстағы Салық кодексі қабылданды. Бұл ретте оған 53 түзетулер пакеті енгізілді, олардың әрқайсысы көптеген өзгерістерден тұрады.

«Салық саясатының тұрақты, мүмкіндігінше қарапайым, түсінікті, сондай-ақ әділ болуы өте маңызды. Бұл жерде Салық кодексінің алдыңғы нұсқалары, әдетте, бюджеттік тұрақтылықты қамтамасыз ету және оның кіріс бөлігін кеңейту тұрғысынан жазылғанын атап өту маңызды. Осылайша салық саясатының негізгі мақсаты экономиканың сапалы өсуі мен оны әртараптандыру емес, салық түсімдерін өсіру болды. Алайда номиналды ЖІӨ-нің тұрақты өсуіне қарамастан, ЖІӨ-ге салық түсімдері төмендеді және олардың динамикасы өте құбылмалы. Қазірдің өзінде Қазақстанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі көрсеткіштері деңгейлес басқа елдермен салыстырғанда, ЖІӨ-ге түсетін салық түсімдерінің көлемі төмен екені байқалады», дейді ол.

Атап айтқанда, 2010-2022 жылдар аралығында салықтардың ЖІӨ-ге қатынасы, тіпті Ұлттық қорға түсетін түсімдерді ескере отырып, 24-26%-дан 16-21%-ға дейін төмендеп кеткен. Ұлттық қорға түсетін түсімдерді есепке алмағанда, көрсеткіш 13-15%-ға дейін ауытқып отырған. Бұл ретте, мысалы, Чилиде салық түсімдерінің ЖІӨ-ге қатынасы – 22%, Түркияда – 23%, Латвияда 31%-ды құрайтынын айта кеткен жөн.

«Бұдан басқа, біз жүргізген талдау көрсеткендей, 2015 жылдан бастап Қазақстанда салық алымдарының жалпы сомасының жиынтық шығарылымға қатынасы ретінде есептелетін салық ауыртпалығын төмендету үрдісі байқалады. Агенттіктің есептеуі бойынша, 2014 жылы салық ауыртпалығы шамамен 30% болса, 2015-2021 жылдар ішінде бұл көрсеткіш 20%-25% аралығында болды. Негізінде салық ауыртпалығының төмендеуі салық базасын кеңейтуге оң әсер ете отырып, экономикалық белсенділік пен тұтынуды ынталандыруға әкелуі керек. Ал бұл өз кезегінде салық түсімдерін өсіруі тиіс. Алайда біздің тәжірибемізде, мұндай өзгеріс болған жоқ», деді Агенттік өкілі.

Мұндай жағдай көптеген факторларға, соның ішінде салықтық әкімшілендіру тиімділігінің төмендеуіне және салықтық жеңілдіктердің көптігінен салық төлеуге ынталанбау сипатына байланысты болуы мүмкін. Осы және басқа да факторлар салық саясатын қайта бастауға негіз болды.

Сондай-ақ ол тиімсіз әкімшілендірудің дәлелі салық жинаудың көрсеткіші саналатын салықтың төмен өнімділігі болуы мүмкін дейді.

«Салықтардың өнімділігі белгілі бір салық түрінің ЖІӨ-дегі түсімдер үлесінің аталған салық бойынша номиналды мөлшерлемесінің арақатынасы ретінде есептеледі. Басқаша айтқанда, өнімділік белгілі бір салықтың ЖІӨ-ге қанша түсімі осы салықтың номиналды мөлшерлемесінің әрбір пайызына сәйкес келетінін көрсетеді. Өнімділік көрсеткіші бірлікке неғұрлым жақын болса, салық жинау соғұрлым жоғары болады. Мысалы, Қазақстанда ҚҚС өнімділігі 12% мөлшерлемемен – 0,30-ды, Әзірбайжанда 18% мөлшерлемемен – 0,36-ны, Грузияда 18% мөлшерлемемен 0,54-ті құрайды. Біздің елімізде жеке табыс салығының өнімділігі 10% мөлшерлемемен 0,13-ті құрайды, ал Грузияда 20% мөлшерлемемен 0,34, Ресейде 13% мөлшерлемемен 0,30-ға тең», деп атап өтті.

Мұнай емес сектордың КТС өнімділігіне келетін болсақ, Қазақстанда ол 20% мөлшерлемемен 0,14, ал Ресей мен Әзірбайжанда осы мөлшерлемемен 0,19 және 0,18-ді құрайды екен. Осылайша, Қазақстанда салық ставкалары төмен болса да, салықтардың жиналуы мен өнімділігі өте төмен екенін көріп отырмыз, бұл қолданыстағы салықтық әкімшілендірудің тиімсіздігін көрсетеді.

«Салықтық жеңілдіктер ретінде арнайы экономикалық аймақтар, инвестициялық келісім-шарттар, салық шегерімдері, төмендетілген ставкалар, нөлдік ставка шеңберінде салық жеңілдіктері, мысалы, экспортқа ҚҚС кезіндегі жеңілдіктер және басқа да салық режимдерін айтуға болады. Қазіргі уақытта біздің бағалауымыз бойынша осындай салық жеңілдіктерінің 200-ден астам түрі бар, олардың жиынтық ақшалай көлемі өте ауқымды. Өз кезегінде, салық саясаты шеңберіндегі көптеген жеңілдіктер, сондай-ақ олардың жүйесіз және айқын емес қолдану критерийлері бәсекелестікті бұрмалап қана қоймайды, сонымен қатар, бюджетке алынбаған түсімдер ретінде салық базасын азайтады», деді Олжас Төлеуов.

Қолданыстағы Салық кодексінде бизнестің жекелеген санаттары үшін белгіленетін арнайы салық режимдері (АСР) қарастырылған. Олар шағын бизнес субъектілері мен жеке кәсіпкерлер үшін салықтардың жекелеген түрлерін өте жеңілдетілген түрде есептеуге және төлеуге мүмкіндік береді. Қолданыстағы Салық кодексінің  жиырмасыншы бөлімі тұтас осыған арналған. Өз кезегінде, тек микро және шағын бизнеске арналған осындай тартымды салық шарттары, бір жағынан, орта және тіпті кейде ірі компаниялар үшін бірнеше заңды тұлғаларға немесе жеке кәсіпкерлерге бөлінуге жасырын ынталандыру ретінде қызмет ете бастады. Бұл бөліну оларға АСР шеңберінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан, жұмыс істеп тұрған АСР шағын кәсіпорындарды үлкейтуге және орта бизнес санатына көшуге ынталандырмайды. Нәтижесінде, елімізде орта бизнестің сапалы және елеулі өсуі байқалмайды, бұл бүкіл экономиканың қарқынды дамуы үшін тежеуші фактор болып саналады.

Ресми статистика деректері айтылғандарды растайды. 2015-2023 жылдар аралығында жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 46%-ға (1,3 милионнан 1,9 миллионға) дейін өсті.  Ал ЖІӨ-дегі шағын бизнестің үлесі 22%-дан 30%-ға дейін өсті. Ал осы кезеңде орта бизнес субъектілерінің саны тек 0,5%-ға (2897-ден 2910-ға) көбейді. ЖІӨ-дегі орта бизнестің үлесі 4,9%-дан 6,3%-ға дейінгі өсуді ғана көрсетті. Салыстыру үшін, ЭЫДҰ елдерінде орта есеппен ЖІӨ-дегі орта бизнестің үлесі 18%-ды құрайды, ал Түркия, Грекия, Латвия сияқты жекелеген елдерде бұл көрсеткіш 22-26%-ға жетеді.

«Жаңа Салық саясатының негізгі қағидаттары әділдік, тұрақтылық және ашықтық болуы тиіс. Мемлекет басшысы VIII сайланған Парламент Мәжілісінің бірінші сессиясының ашылуында салық саясатының жаңа моделі ұлттық байлықты оңтайлы бөлуді, экономикалық белсенділіктің жоғары деңгейін және экономиканың басым салаларына нақты қолдауды қамтамасыз етуге тиіс екенін атап өтті. Сапалы дамуға инвестицияларды ынталандыру үшін салықтардың бір түрі шеңберінде экономиканың әртүрлі салалары үшін тікелей (салықтардың әртүрлі мөлшерлемелері) және жанама (салықтық шегерімдер тетігі арқылы) сараланған салық салу тетіктерін енгізу мәселесі пысықталуда. Бұл тәжірибе басқа елдерде кеңінен қолданылады. Мысалы, Франция, Германия, АҚШ, Италия, Ресейде АӨК үшін салық ставкалары жалпыға бірдей салықтан ерекшеленеді. Ұлыбритания, Германия, Исландия және Норвегияда банк секторының субъектілері үшін сараланған ставкалар белгіленген. Ал ЕО-ның бірқатар елінде жоғары технологиялық өнімдер мен әлеуметтік маңызы бар тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін төмендетілген ставкалар қолданылады. Сондай-ақ сапалы дамуға инвестицияларды ынталандыру үшін біз «Эстония моделі» деп аталатын пайдаға салық салу тәсілдерін енгізуді ұсынамыз. Бұл компанияларды технологиялық даму мен ҒЗТКЖ-ға қайта инвестицияланған пайдадан КТС-тен босатуды білдіреді. Мысалы, Грузияда бұл тәжірибе ұзақ мерзімді кезеңде салық түсімдерін арттыру түрінде оң нәтиже берді», деді ол шетел тәжірибесінен мысал келтіре отырып.

Олжас Төлеуовтың айтуынша, қазір мемлекеттік органдардың, нарық қатысушыларының, «Атамекен» ҰКП және басқа да мүдделі тараптардың қатысуымен Ұлттық экономика министрлігінің базасында арнайы жұмыс тобы жаңа Салық кодексін әзірлеумен айналысып жатыр. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, Салық кодексінің жобасы осы жылдың соңына дейін ұсынылуы тиіс.