Инвестициялық климатты жақсарту үшін жер қойнауын пайдалану заңнамасына өзгеріс енгізіледі

Фото: shutterstock

Қазақстанда инвестициялық тартылмдылықты арттыру үшін жер қойнауын пайдалану туралы заңнамаға өзгерістер енгізілмек. Соның нәтижесінде Қазақстан инвестициялық тартымды елдер тізімінде 2025 жылы – 53 орынға, ал 2036 жылға қарай – 42 орынға табан тіреуі тиіс. Қазіргі кезде еліміз бұл рейтингте 56 орында тұр.

Бұл жайында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне және инвестициялық ахуалды жақсарту мақсатында жер қойнауын пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» құжатта жазылған. «Ашық НҚА» порталында жарияланған құжат 2023 жылдың 10 қарашасына дейін қоғамдық талқылауда болады.

Құжатқа сәйкес, енді барлауға лицензия ұстаушыларды ынталандыру мақсатында жер пайдалануды жалдау төлемдерін 4 жылдан 6 жылға дейін ұзартылуы мүмкін.

Сонымен қатар, 2 тілде лицензия алу үшін құжат ұсыну талабы алынып, ПУГФН қалыптастыру тәртібін регламенттеледі. Мәуелсіз сарапшыларды тарту тәртібін бекіту бойынша ИИДМ құзыретін белгіленіп, нақты мемлекеттік органға ҚПҚ бойынша жер қойнауына мемлекеттік меншік құқығының сақталуын мемлекеттік бақылау функцияларын бекітілмек.

Қазіргі кезде жер қойнауын пайдалану құқығын Мемлекет Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік мақсатта жабық кеңістіктік шекаралары бар жер қойнауы учаскесін бөлу арқылы береді. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген жер мен жер қойнауына құқықтардың қолданыстағы доктриналық аражігін ажыратуды ескере отырып, Жер қойнауы учаскесін бөлу жер учаскесіне құқықтарға қатысты бастапқы жүзеге асырылады.

«Сонымен қатар, су және жер заңнамасынан айырмашылығы, жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнамада жер қойнауын және олардың ресурстарын кәсіпкерлікпен байланысты емес, реттеуге жатпайтын және жер қойнауының нақты учаскесін бөлуді көздемейтін ғылыми, мәдени және шаруашылық-тұрмыстық мақсаттарда пайдалану құқықтарын белгілейтін нормалар жоқ. Қазіргі уақытта аталған мақсаттарда жер қойнауы мен олардың ресурстарын пайдалану іс жүзінде заңда өзінің институционалдық бекітілуін таппай жүзеге асырылуда. Бұл ережелерді белгілеу кәсіпкерлік мақсатта жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге асыру институтын қозғамай, маңызды құқықтық мәнге ие. Қазақстанда жер қойнауын пайдалану құқығын алу талап етілмейтін объектілерді орналастыру үшін жер қойнауын пайдаланудың құқықтық сипатын айқындау мәселесі, өкінішке орай, жер қойнауы туралы Кодексте рұқсат таппады. Бұл жер бетіне және жер қойнауына құқықтардың арақатынасына белгісіздік әкеледі», -делінген құжаттың түсіндірмесінде.

Жаңа құжат бойынша құқықтық реттеудің олқылықтарын, қайшылықтар мен қайшылықтарды, құқық нормаларының бәсекелестігін анықтау тұрғысынан заңнама тексеріледі.

Сондай-ақ, осы бағыт бойынша:

1. ғылыми, әлеуметтік-мәдени, шаруашылық-тұтынушылық, мемлекеттік және коммерциялық мақсаттарға байланысты белгіленген шектеулері бар үш санатқа жер қойнауы және олардың ресурстарын пайдаланудың (пайдалы қазбаларды алу және жер қойнауы кеңістігін пайдалану) құқықтық табиғатын институционалдық тұрғыдан бекітетін жер қойнауы туралы кодекске түзетулер көзделген;
2. жер қойнауын пайдалану құқығын және жер қойнауын пайдалану құқығымен байланысты объектілерді ауыстыруға рұқсаттар беру тәртібі мен жағдайларын реттейтін ережелер нақтыланды;
3. жер қойнауын пайдалану жөніндегі операциялардың салдарларын жоюды қамтамасыз ету тетігінің жұмыс істеу тәртібі бөлігінде жер қойнауы туралы кодекстің ережелері жою жөніндегі қамтамасыз етуді ауыстыру және қабылдамау мүмкіндігін көздей отырып, ал заңға тәуелді деңгейде таратуды қамтамасыз етуді беру, ауыстыру және қабылдамау, сондай-ақ олар бойынша өндіріп алуды жүзеге асыру және жою жөніндегі іс-шараларды одан әрі қаржыландыру тәртібі нақтыланатын болады;
4. тәжірибелік-өнеркәсіптік өндіру ұғымы айналымнан шығарылып, зерделеу мақсатында және көзделген стандарттар шеңберінде барлау кезеңінде сынамаларды алу мәселесі реттелді;
5. қатты пайдалы қазбаларды барлау және өндіру жөніндегі операцияларды жүргізуге үміткер адамның техникалық, кәсіптік және қаржылық мүмкіндіктерінің болуын растайтын құжаттарды ұсынуға қатысты жер қойнауы туралы Кодекстің талаптары жетілдірілетін болады. Осыған байланысты, өтініш берушінің қаржылық мүмкіндіктерін растау жөніндегі талаптарды қоспағанда, бірақ нақтылай отырып, қаржылық мүмкіндіктерді, артық және негізсіз кедергілерді, оның ішінде шетелдік инвестицияларды растау жөніндегі тиімсіз талаптарды болдырмау мақсатында өтініш беруге, қажетті құжаттарды жинауға және т. Б. Байланысты жекелеген рәсімдік мәселелерді нақтылау қажет. Барлау лицензиясы бойынша өндіру.  Барлаудың инвестициялық тартымдылығын арттыру және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту мақсатында барлау нәтижелері бойынша айрықша құқық бойынша өндіруге лицензия алуға өтініш берген өтініш берушілерге қатысты осы талапты алып тастау ұсынылады;
6. Жер қойнауы туралы Кодекстің 80-бабына ескіру мерзімінің жолын кесу сипатын анық нақтылайтын, мониторинг нәтижелері бойынша жер қойнауын пайдалану құқығын жауапкершілікке тартуды талап етуге немесе біржақты тәртіппен тоқтатуға түзетулер көзделеді;
7. тау-кен өндіру саласындағы әртүрлі тұлғалар арасындағы аумаққа құқықтардың айрықша болуын қамтамасыз ету мақсатында бірінші өтінім режимін жетілдіру;
8. тұтастай алғанда, Кодекстің КТҚ мәселелеріне арналған Ерекше бөлігінің басшысы анықталған олқылықтардың орнын толтыратын және практикалық және ғылыми-құқықтық қарама-қайшылықтарды, оның ішінде құқық қолданудағы, сондай-ақ лицензия аумағын қоса атқару бойынша белгіленген шектеулерді болдырмайтын белгілі бір жағдайларда КТҚ өндіру салдарын жоюды жоспарлау туралы талаптарды жеңілдететін рәсімдік және материалдық сипаттағы өзгерістерді талап етеді. ҚПҚ өндіру жерасты тәсілімен жүзеге асырылатын жағдайда оның иесінің келісімімен ҚПҚ өндіру лицензиясының аумағымен ҚПҚ лицензияларын өндіру;
9. кен іздеуді шоғырландыру жөніндегі жер қойнауы туралы Кодекске тек бағалы металдар мен үйінділерден жасалған тастарға қатысты түзетулер, сондай-ақ осы институтты реттеуді жетілдіру жөніндегі басқа да нормалар көзделеді.

Ал жер қойнауын пайдаланушыларына мыналар міндеттеледі:

• өнеркәсіпті дамытуға бағытталған шарт жасасу;
• елішілік құндылықты дамыту бағдарламаларын әзірлеу және бекіту;
• Өнеркәсіпті дамытуға бағытталған шарттар бойынша жаңа міндеттемелер қолданылатын субъектілердің тізбесін кеңейту ұсынылады. Атап айтқанда, міндеттемелер табиғи монополиялар субъектілеріне және жүйе құраушы кәсіпорындарға қолданылатын болады.

 2022 жылы жер қойнауын пайдалануға салынған инвестиция көлемі 7,7 трлн теңгені құраған.  Энергетика вице-министрі Асхат Хасеновтың айтуынша,  соның ішінде өндіруге – 2,8 трлн теңге, геологиялық барлауға – 135,7 млрд теңге, қалған 4,7 трлн теңге күрделі шығындарға жұмсалған.

Биыл Жер қойнауын пайдалану платформасы әзірленген болатын. «Minerals.gov.kz». жер қойнауын пайдалану платформасы геологиялық ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етуге, лицензиялық учаскелерді бөлуге, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушылардың есептілігі мен қызметінің мониторингін қалыптастыруға арналған. 

Платформада қатты пайдалы қазбаларды барлауға және өндіруге өтінімдерді қабылданып, қаралып және лицензия беріледі. Бұған қоса, онлайн қабылдаумен қатар, тіпті қағаз түрінде берілген өтінімдер де тіркелетін болады. Осылайша,  Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Кодексте көзделген «бірінші келген – бірінші алады» қағидаты бойынша жер қойнауын пайдаланушының жер қойнауына қол жеткізу құқығын сақтаудың ашықтығы қамтамасыз етіледі.

Жақында Энергетика министрлігі жер қойнауын пайдаланушыларға ревизия жасап, 2 млрд теңге өндірген.