Ертеден келе жатқан тоқтаусыз қақтығыстар алаңы Таяу Шығыс әлем назарын тағы да өзіне аударды. Осыған орай инвесторларды қақтығыстың өршуі кезінде негізгі қор нарықтарының болашағы қандай және оның әсері қаншалықты күшті болады деген сұрақтар мазалайды. Инвест-сарапшылар алдыңғы қарулы қақтығыстар кезінде болған жағдайды бағалап, қазіргі кезеңге байланысты өз болжамдарын ұсынды.
Соғыс механикасы
Алдыңғы әскери қақтығыстар тәжірибесіне қарасақ: әскери қақтығыс басталғаннан кейін көп ұзамай акциялар нарығы құлдырауды тоқтатып, өсе бастайды. Мұндай шешімді Швейцария қаржы институтындағы «Соғыс құпиясы: әскери қақтығыстардың құнды қағаздар нарығына кереғар әсері» зерттеуінің авторлары шығарған. Бұдан бөлек, ірі әскери қақтығыс тосын болмаса, яғни соғысқа дейінгі кезеңі болса, ал дәл соғыстың басталу кезеңі бағаның шарықтауына әсер етеді.
Итальяндық экономистер Массимо Гидолин және Элиана Ла Феррара 2010 жылы 1971-2004 жылдар аралығында болған 101 қақтығыс негізінде жасалған зерттеулерін жариялады. Зерттеу нәтижесінде АҚШ, Ұлыбритания және Франция биржа индекстері дәл қарулы қақтығыс басталған кезде баға өсімін көрсеткен. Ғалымдар мұны қақтығыстың өткір кезеңіндегі белгісіздіктің жойылуымен байланыстырады.
«Шындығында, кез келген күтпеген жағдай, әскери қақтығыс болсын, геосаяси жағдай болсын тіпті табиғи апаттарда қор нарығы индексінің төмендеуіне алып келеді, – деп келісті DAMU Capital Management консалтинг фирмасының бас директоры Мұрат Қастаев, – Акция ның құны компанияның қазіргі жағдайын емес, оның болашақ табысын айқындайды. Демек, кез келген күтпеген жағдай белгісіздікке алып келеді. Бірақ жағдайдың дамуына байланысты белгісіздік сейіліп, инвесторлар қандай қауіп-қатер орынды қайсысы орынсыз екенін түсінеді. Осыған сай өзіндік болжам жасай алады ».
Қастаевтың айтуынша, егер жағымсыз сценарий іске асса, қор индекстері төмен күйде қалады немесе жақсы күндер туғанша минимум шығынмен тұрақталып қалады. Ал егер инвесторлардың бастапқы қорқынышты сценарийі іске аспай қалса, қор индекстері құлдыраудан тез шығып, оптимистік толқында дағдарысқа дейінгіден де жоғары деңгейге көтеріледі.
Armbruster Capital Management Марк Армбрустер жүргізген зерттеуге сүйенсек, соғыс акциялардың төмен пайда әкелуі дегенді білдірмейді. Бұл зерттеу 1926-2013 жылдар кезеңін баяндайды. Тіпті зерттеу нәтижесі бойынша соғыс кезінде акциялар өздерінің ұзақ мерзімді орта бағамынан асып түскен. Дәл соғыс кезінде қаржы нарығының құбылуы әдеттегіден төмен болған. Freedom Finance Global сарапшысы Тамерлан Абсалямов бұл жағдай геосаяси қақтығыстар мемлекеттік шығындар мен инвестициялардың артуына алып келіп, ол өз кезегінде экономикалық дамуға әкелетініне байланысты деп ойлайды.
Соғыс кезінде индекстер қалай құбылды
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңі қаржы нарықтарының жаппай жабылуымен есте қалды. 1914 жылы Австро-Венгрия Сербияға ультиматум қойғаннан кейін барлық нарықтарда құнды қағаздарды жаппай сату басталды. Осыдан кейін алдымен Еуропада кейін АҚШта сауда алаңдары бірінен кейін бірі жабыла бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына бірнеше күн қалғанда барлық ірі әлемдік қаржы нарықтары жабылды. Бірақ бірнеше айдан кейін олар көп шығынға батпай-ақ қайта ашыла бастады. Ал соғыс аяқталар кезде сол кезде жалғыз қаржы индикаторы Dow Jones-та, өндірістік индекс 1914 жылмен салыстырғанда 105%-ға өсті.
Dow Jones Екінші дүниежүзілік соғыстың да әсері көрсетті. Соғыс басталғанда кезде АҚШ бейтарап болғандықтан американдық нарық күрт өсіп кетті. Алайда Германия еуропалық елдерді басып алғаннан кейін индекс 25%-ға дейін құлдырады. Американдық қор нарығы үшін де, жалпы Тынық мұхитындағы АҚШ пен Жапонияның соғысы үшін де Мидуэй аралдарындағы шайқас шешу рөл атқарды.
«Американдық акциялар нарығы инстинктивті түрде Мидуэйдегі оқиғалардың маңыздылығын сарапшылардан бұрын ұғынды», – деп жазады «Байлық, соғыс және даналық» кітабында инвестициялық сарапшы Бартон Бриггс. Осы жағдайдан кейін американдық нарық баяу, бірақ тұрақты өсуге көшті. Екінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысы бойынша Dow Jones 1939 жылдың қыркүйек айындағы көрсеткіштерден төрттен бірі есе өсіммен шықты.
Еуропаға келетін болсақ, соғыс аумағында болғандықтан, олардың сауда-саттыққа уақыты болмады Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Лондон биржасы әлемдегі жетекші биржа статусын жоғалтты және қалыпқа түсуіне біраз уақыт кетті.
Екінші дүниежүзілік соғыс жаңа тарихтағы соңғы жаһандық қақтығыс болды. Бірақ одан өзге де соғыстар басталды. Кейінгі қарулы қақтығыстардың әлемдік индекстерге әсері BCC Invest-те зерттелді. Сарапшылар S&P 500 индексіне 1941 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейінгі қарулы қақтығыстар қалай әсер еткенін қарастырды.
Осы зерттеулерге сәйкес, он бір жағдайдың бесеуінде қақтығыстың бірінші күні индекстің орта есеппен 0,6% төмендеген. Алайда әскери қақтығыстар басталғаннан кейін бір ай өткенде индекс орташа есеппен 0,2% өскен. Бір жылдан кейін индекс толығымен қалпына келіп, орташа есеппен 7% өскен. BCC Invest қақтығыстардың көпшілігі АҚШ шекарасынан алыс екенін және олардың жалпы американдық компаниялардың экономикасына әсері шамалы болғанын атап өтті. Ал индекс төмендеген жағдайлар АҚШ-қа тікелей қатысы бар оқиғалардан кейін болған. Мысалы Перл-Харборға шабуыл және 11 қыркүйектегі теракт.
Ресейдің 2022 жылы Украинаға басып кіруі ерекше жағдайға алып келді. Соғыс басталғаннан кейін 12 ай өткен соң, S&P 500 6% төмендеді. Өткен жылдың қазан айында тағы бір құлдыраудан кейін индекстің өсуі қайта қалпына келді. Алайда осы күнге дейін ол 2022 жылдың басындағы ең жоғары деңгейге жете алмады. Ресейлік индекстерде де осыған ұқсас жағдай. Мосбиржа индексі 2022 жылдың 22 ақпанынан бастап бір жарым жылдан кейін шығындардан арыла бастады. Бірақ IMOEX дәл екі жыл бұрын тіркелген рекордтық мәндерге әлі жеткен жоқ.
KASE индексі осы әскери қақтығыстың жаңғырығын қатты сезінді. 2022 жылдың бірінші жартыжылдығында индекс 27,2% төмендеді. Ол тек өткен жылдың екінші жартысынан бастап қайта өсті. Осы жылдың сәуір айында соғысқа дейінгі қалпына келе бастады. Қыркүйекте 2021 жылы қарашадағы рекордты бұзып, тарихи максимумды жаңартты.
Қазіргі қақтығыс
BCC Invest сарапшылары Таяу Шығыстағы жағдай 2023 жылдың басынан бастап шиеленіскенін айтады. БҰҰ мәліметтері бойынша, 2023 жылдың алты айында батыс жағалауда 591 оқиға тіркеліп, адами құрбандар мен материалдық шығын болды. Орташа алғанда, аймақта күніне үштен көп оқиға тіркеледі
Жетінші қазанда қақтығыс ушыққаны Израильдің the Tel Aviv Stock Exchange (TASE) қор индексінде бірден көрінді. Қарсыласу басталғаннан кейін бірінші күні индекс 8,02% төмендеді. Осыған ұқсас динамиканы Палестинаның Palestine exchange General Index индексі көрсетеді, ол қақтығыс басталғаннан бері 11,12% жоғалтты. Сонымен қатар, негізгі американдық индекстер екіұшты әрекет етеді. S&P 500 индексі Таяу Шығыстағы қақтығыс күшейгеннен кейін бірнеше күн ішінде 2,7% өсті. Алайда тағы бір аптадан кейін ол қазан айының басындағы көрсеткіштерге оралды.
«Израиль мен палестиналықтар арасындағы шиеленіс 1948 жылы Израиль мемлекеті құрылғаннан бері бар. Таяу Шығыстың жаһандық энергетика үшін маңыздылығына қарамастан, әлемдік қор нарықтары осы аймақтағы жергілікті соғыстарға сабырмен қарайды. Мұндай қақтығыстардың көпшілігі, өкінішке орай, әдетке айналып, әлемдік экономика салыстырмалы тұрақтылықты сақтай отырып, мұндай қақтығыстарға бейімделуді үйренді», – дейді BCC Invest талдау басқармасының басшысы Сұлтан Жұмағали.
Сұлтан Жұмағалидің айтуынша, жаһандық экономика қазір басқа проблемаларға тап болды. Таяу Шығыстағы қақтығыстар американдық қарыз беру нарығына қатты қысым жасалмағанын көрсетті. Ал Тамерлан Абсалямов геосаяси жағдай өзгергенімен, жалпы алғанда, АҚШ акцияларының одан әрі динамикасы Федералды резервтік жүйенің әрекетіне және инфляцияның көрсеткіштеріне байланысты болатынын айтты.
Мұрат Қастаев Таяу Шығыстағы оқиғалар әлі де шиеленісу кезеңінде екенін, Израильдің аймақтағы операциясы енді ғана басталатынын және оның нәтижесі белгісіз екенін атап өтті.
«Өңірде әскери іс-қимылдардың өсу қаупі сақталуда. Жағдайдың нашарлауымен және қақтығыс ауқымының кеңеюімен қор индекстері төмендеуді жалғастырады. Әсіресе Иран мен АҚШ қандай да бір жолмен соғыс қимылдарына қатысатын болса. Екінші жағынан, егер нашар сценарийлер орындалмаса және Израиль елдегі жағдайды үлкен шығындарсыз тұрақтандырса, сонымен бірге, гуманитарлық көмекті Газа секторына өткізсе, онда үлкен толқулардан аулақ болуға болады. Қалай болғанда да, болжам жасау қиын, қарастыратын бірқатар сценарийлер бар. Бұдан бөлек, ешкім күтпеген сценарий бойынша өрбуі мүмкін екендігін есте сақтау қажет», – дейді ол.
N1broker инвестициялық кеңесшісі Владислав Степанов, қазіргі белгісіздік жағдайында нарық эмоционалды түрде әрекет етуі мүмкін екендігін айтады. Өйткені бұл қақтығыстың қаншалықты жаһандық болатынын ешкім білмейді. Сондықтан экономикалық өзгерістерді бағалау өте қиын.
Үш сценарий
Таяу Шығыс жаһандық мұнай индустриясының негізі және осы аймақтағы мұнай бағасының ауытқуы әлемдік нарыққа әсер етеді. Сұлтан Жұмағали әскери қақтығыстар, саяси тұрақсыздық және аймақтағы ұзаққа созылған шиеленіс әлемдік энергетикалық экономикаға әсер ете отырып, мұнай бағасының айтарлықтай өзгеруіне әкелуі мүмкін екендігін атап өтті.
Мәселен, қақтығыс күшейгеннен кейін бір апта ішінде (6-13 қазан аралығында) Brent маркалы мұнай 7,4%, WTI 5,9% қымбаттады. «Финам» инвестициялық компаниясының стратегиялық директоры Ярослав Кабаков, Таяу Шығыстағы тұрақсыздықтан туындаған мұнай бағасының өсуі, бір жағынан, мұнай компанияларының кірісін арттыруы мүмкін, бірақ екінші жағынан, әлемдегі инфляцияның өсуіне әсер етуі мүмкін, бұл өз кезегінде пайыздық мөлшерлемелердің одан әрі өсуіне әкелуі мүмкін деп санайды.
Сарапшының айтуынша, бұл қақтығыстың ұзақ мерзімді баға белгілеуге әсері оқиғаның дамуына және әлемдік қоғамдастықтың реакциясына байланысты болады. Тарих көрсеткендей, бір оқиғаның әсері айтарлықтай болуы мүмкін. Мысалы, 1973 жылы ОПЕК–ке мүше елдер Йом-Киппур соғысы кезінде АҚШ-тың Израильді қолдауына жауап беріп, АҚШ пен басқа батыс елдеріне мұнай жеткізуге эмбарго енгізді. Келесі жылы мұнай бағасы барреліне 3 доллардан 12 долларға дейін көтеріліп, тарихтағы ең үлкен энергетикалық дағдарысты тудырды.
АҚШ-тың Bloomberg басылымы аймақтағы өткен қақтығыстар кезеңдеріндегі баға ауытқуына негізделген Таяу Шығыстағы жағдайдың дамуының үш ықтимал сценарийін ұсынды. Олардың барлығы мұнай бағасына теріс әсер еткен. Бірінші сценарий қақтығыс Газа мен Израиль секторының шекарасында қалады деп болжайды. Бұл жағдайда әлемдік экономика үшін әсер минималды болады. Екінші сценарий бойынша қақтығыс Иран қолдайтын Қарулы Күштер орналасқан Ливан мен Сирия сияқты көрші елдерге таралады. Осылайша қақтығыс Израиль мен Иран арасындағы делдалдық соғысқа айналады. Сарапшы «Араб көктемі» қайталануы мүмкін екенін айтады. Мұның бәрі мұнай бағасының 10%, яғни барреліне 94 долларға дейін өсуіне әкеледі.
Үшінші сценарий Израильдің Иранмен кең ауқымды соғысын болжайды. Иран палестиналықтарды ақшамен және қарумен қамтамасыз етеді. Жанжалға үшінші тараптарды қосылуы да ғажап емес. Бұл жағдайда әлемдік экономика рецессияға түседі. Мұнай барреліне 150 долларға дейін қымбаттайды, ал жаһандық инфляция 6,7% дейін көтеріледі.
Жергілікті нарықтарға әсері
Таяу Шығыстағы әскери қақтығыс басталғаннан бері Қазақстан мен Ресейдің негізгі қор индекстері аз ғана пайдамен тұрақтылықты сақтады. Мәселен, KASE индексі екі апта ішінде (6-20 қазан аралығында) 0,3% өсті. Мосбиржа индексі екі апта ішінде 4% өсті. «Финам» инвестициялық компаниясының аға кеңесшісі Тимур Нығматуллин индекстердің өсу трендіне қарап, бұл елдердің қор индекстеріне аймақтық қақтығыстардың нақты байланысы жоқ деп есептейді. Қазақстан мен Ресей индекстері Израиль мен Палестинадағы оқиғалармен байланыста емес, нәтижесінде индекстер басқа факторларға байланысты өзгеріп жатыр.
Қазақстан қаржыгерлер ассоциациясының жетекші талдаушысы Зарина Срипченконың айтуынша, қазақстандық және ресейлік эмитенттер қағаздарының құбылмалылығы корпоративтік оқиғалар, қызметтердің операциялық және қаржылық нәтижелері және дивидендтік саясат сияқты ішкі факторлармен көбірек байланысты. Қазақстан қор биржасындағы жергілікті инвесторлар осы жылдың тоғыз айындағы үлкен компаниялар акциясының операциялық және қаржылық нәтижелерін күтуде. Мосбиржаға келетін болсақ, оның өсуі негізінен ірі ресейлік компаниялардың дивидендтік төлемдерін күту байланысты. Таяу Шығыс қақтығысының осы елдердің экономикасына әсері жанама түрде, соның ішінде шикізат нарығындағы құбылмалылық пен әлемдік логистикалық тізбектердегі өзгеріске байланысты.
Мұрат Қастаев қазақстандық қор биржаларының индекстері әзірге қымбаттап бара жатқан мұнай бағасына байланысты өсіп жатқанын айтады.
«Таяу Шығыс Қазақстанмен көрші емес және біздің экономикамызға әсер етпейді. Өйткені бұл бағыт Қазақстан үшін маңызды емес. Алайда егер Иран қақтығысқа қатысса (бұл біздің шекарамызға жақын), бұл транзиттік ағындар мен мұнай экспортына байланысқан Каспийдегі жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкін. Әскери іс-қимылдар біздің шекарамызға неғұрлым жақын болса, экономикамыз үшін тәуекелдер соғұрлым көп болады және қазақстандық бағалы қағаздар қысым соғұрлым көп сезінеді», – деп пайымдайды қаржыгер.
Freedom Finance Global талдаушысы Аңсар Әбуев қазақстандық нарыққа келгенде жанжалдың оң және теріс әсері әзірге тең екенін айтады. Нарық әлемнің басқа бөлігіндегі әскери қақтығыстардды әлі де қатты сезінбейді. Сонымен қатар, қақтығыс шиеленісуі мұнай бағасының өсуіне алып келеді, бұл Қазақстан үшін жағымсыз жаңалық емес. Ол, сондай-ақ, қорғаныс активтерінің бағасын өсіріп, АҚШ мемлекеттік облигацияларының кірістілігін сәл төмендетеді, мұны бейтарап әсер ретінде бағалауға болады.
Сарапшының айтуынша, қазіргі уақытта ең нашар болжам, жаһандық депозитарлық қолхаттардың берілуі, яғни американдық нарықтың төмендеуі АҚШ-тағы уран секторына әсер етеді, бұл өз кезегінде «Қазатомпромға» әсерін тигізеді. Еуропалық индекстердің төмендеуі Лондон биржасында саудаланатын Халық Банкі мен Kaspi-ге біршама қысым болады.
N1broker хабарлауынша, Қазақстан мен Ресейдегі нарықтар 2022 жылдың бірінші жарты жылдығында қалыптасқан төмен базада болғандықтан қазір өсім байқалуда. Ресурстар бағасының өсуі кезінде екі елдің ұлттық валюталарының әлсіреуі ұлттық валютадағы компаниялардың қаржылық нәтижелеріне де әсер етеді. Ал шикізат компанияларының жоғары дивидендтері акцияларға деген сұранысты арттырады. Алайда ірі экономикаларда әскери қақтығыстарға байланысты рецессия басталса, бұл дамушы нарықтарға да әсер етеді.
