Қазақстан экономикасы әлі күнге қазба байлықтар экспортына тәуелді. Алайда осы табыстың өзін жыл сайын бұзылып жатқан өзге секторлардың жұмысына жұмсауға тура келеді. Әсіресе соңғы жылдары энергетика секторындағы 30 жыл бойы айтылмай келген проблемалар шығып, әртүрлі өңірлерде жаппай апат болуда. Осы Курсив тілшісі орайда елдегі Энергетика саласының күйреп кетуіне не себеп болғанын ұғып, жағдайды жақсартуға қандай жұмыс атқару қажеттілігін білу үшін энергетика нарығының өкілі, сарапшы Жақып Хайрушевпен сұқбаттасты.
– Қазір жылу электр станциялары мәселесі өте алаңдатады. Қазақстан Екібастұз қателігінен сабақ алды ма? Елдегі жылу, электрмен жабдықтау мәселелерін тиімді шешу үшін не істеуіміз керек?
– Шындығында, жылумен қамту мәселесі ЖЭО-ға қарағанда жылу желілерінде өзектірек. Әрине, Екібастұздағы апаттан кейін тиісті қорытындылар жасалды, әсіресе жөндеу жұмыстарына қоғамдық бақылау тұрғысынан. Бұл ретте елімізде орын алып отырған жылумен қамту мәселелерін жүйелі шешудің маңызы зор. Ал бұл жерде атом электр станциясы тек жанама рөл атқаратын болады. Белгілі болғандай, қазақстандық жылу электр станцияларының орташа жасы 50 жылдан асады. Қыста жылумен жабдықтаудың қысқа мерзімді үзілісінің өзі басқа коммуналдық қызметтерді өшірумен салыстырғанда ауыр соғады. Қазір тіпті ірі қалалардың өзінде жылу желілерінің зақымдану деңгейі жоғары. Қысқы маусымға жылу жүйелерін жеткілікті деңгейде дайындамаудың салдарын қазір бүкіл қалалар мен облыстар сезініп отыр.
Ол үшін заң жүзінде бірқатар шаралар қабылдау қажет. Атап айтқанда, сенімділік пен даму перспективасын есептеуді қамтитын жылумен жабдықтау схемаларын әзірлеу және бекіту; барлық ЖЭО, қазандық және жылу желісі ұйымдары мен тұтынушылардың жылу беру кезеңіне дайындығын тексеру; ықтимал сценарийлер, алдын алу шаралары, жедел оқшаулауға дайындығын бағалау және салдарын жою сияқты маңызды әрекеттерді жедел іске асыру керек.
Сарапшының ұсынысы
Сонымен бірге, Қазақстандағы жылумен жабдықтау жүйелерінің жай-күйін, сондай-ақ жылумен жабдықтау жүйелеріндегі апаттардың әлеуметтік және экономикалық салдарын ескере отырып, республикалық деңгейде келесі бағыттар бойынша жұмысты ұйымдастыру қажет:
- Апаттардың тәуекелдерін айқындай отырып және оларға әсер ететін елеулі факторларды бағалай отырып, жылумен жабдықтау жүйелерінің сенімділігіне мониторинг жасау және болжау;
- Проблемасы көп қалаларда сенімділікті арттыруды қамтамасыз ететін жедел шараларды әзірлеу;
- Апаттарды жою жоспарларын жедел әзірлеу;
- Проблемасы көп қалалар бойынша схема, бағдарлама, шаралар кешені, дайындық актілерін сараптау.
– Бір сұхбатыңызда «Инвестицияланған меншікті қаражатты қайтару мүмкіндігімен экономикалық негізделген шығынсыз деңгейде тарифтерді қайта қарау мүмкіндігін қарастыру қажет. Қолданыстағы модельде бұл мүмкін емес» дедіңіз. Сонда дәл қазір қандай модель оңтайлы болады?
– Коммуналдық қызметтер тарифтерінің мәнін еш жүйелі талдаусыз сол тарифтердің өсімін тежеп тастау қазір жылу беру ұйымдары үшін де, тұтынушылар үшін де жағымсыз салдарларға әкеліп соқтырып отыр. Сондықтан тұтынушылар үшін әділетті және түсінікті ұстанымдарға негізделген жаңа тариф саясатын қалыптастыру маңызды.
Нәтижесінде, тарифтің бұл жоғары деңгейі сенімділіктің жоғары деңгейін және жылумен жабдықтау сапасын қамтамасыз етуі керек. Тарифтердің «әділдігі» олардың сапасы мен сенімділігіне сәйкестігін білдіреді. Дәл осы қағида тарифтің экономикалық негізделген деңгейін анықтауға бағытталуы керек. Бүгінгі таңда тұрғын үй және коммуналдық қызметтерді ұсыну кезінде мұқтаж азаматтарды әлеуметтік қолдаудың тек атаулы жүйесіне көшуді қамтамасыз етудің жүйелі ережелері мен іс шараларын әзірлеудің шұғыл қажеттілігі туындап отыр:
- Қолдауға мұқтаж азаматтардың санын нақты түсіну, бұл бюджеттің оңтайлы саясатын жүргізуге және шектеулі қаражатты тиімді бөлуге мүмкіндік береді;
- Энергияны үнемдеуге ынталандыру үшін тарифті осындай деңгейде орнатыңыз.
Атаулы жүйеге көшу тарифтердің саяси емес, экономикалық тәсілдер негізінде анықталатынын білдіреді. Оларға мұқтаж адамдар үшін субсидиялар алу рәсімінің өзі барынша жеңілдетіліп, цифрландырылуы тиіс және негізгі критерий бұл субсидиялар мұқтаждардың қолына түспей, тікелей қызметтер мен тауарларды жеткізушіге түсуі тиіс.
– Бірқатар ұсыныс жасап жүрсіз. Солардың бірі – өңірлердің бүкіл экономикасын сауатты жоспарлау үшін жылумен жабдықтау схемаларын құру. Тұтынушыларға арналған электр қондырғыларын орнатпас бұрын міндетті түрде тексеруден өту керек деп айтасыз. Билік осы және басқа да ұсыныстарыңызға құлақ асты ма? Жұмыс тобының мүшесі болу және осы әрекеттерді мемлекеттік шешімдерге енгізу мүмкіндігі туындады ма?
– Қазақстанда жылумен жабдықтау жүйелері мен электрмен жабдықтау жүйелерінің өзара ықпалы өте зор. Қазақстанның әрбір облысында және қаласында жылумен жабдықтаудың белгіленген тәртіппен әзірленген және бекітілген схемалары болуы қажет. Олар жылу желілерінің дамуын ғана емес, сонымен қатар жылу энергиясының көзі ретінде жаңа ЖЭО салу мен жұмыс істеп тұрған ЖЭО-ны қайта жаңартуды да айқындайды.
Елдің жылумен жабдықтау жүйелерін жаңғырту мүмкіндіктері
Тиісті қалалар мен облыстардың жылумен жабдықтау схемаларында жылумен жабдықтау жүйесін дамыту, оның ішінде орталықтандырылған жылумен жабдықтау жүйелерін дамыту және электр және жылу энергиясының аралас көздерін басым пайдалану, қолайлы техникалық шешімдерді іске асыру, оларды қаржыландыру көздері және жылу энергиясының түпкі тұтынушылары үшін тарифтік және әлеуметтік-экономикалық салдарларды бағалау мәселелері қамтылуға тиіс.
Бұл ретте жылумен жабдықтау үлгілерін жыл сайын жаңғыртып, өзектендіріп отыру өңірдегі бүкіл экономиканы дұрыс жоспарлауға сеп болады.
Электр қондырғыларын қоспас бұрын сараптамадан өтуге келетін болсақ, Энергетика министрлігімен бұл мәселені 7 жылдан астам талқыладық. Бірақ биыл ғана ол өз шешімін тапты. Энергетика министрлігі энергия сараптамасы саласындағы барлық НҚА-ға тексеру жүргізуге және осы мәселеде тәртіп орнатуға міндеттенді.
– АЭС туралы айта бастағанда, пікір екіге жарылады. Мысалы, Қытай қазір атом электр станцияларын салумен белсенді айналысады. Жақында біздің әріптестеріміз Қытайға барып, ондағы құрылыс қарқынына таңғалды. Бірқатар сарапшылар қазір әлем атом электр станцияларынан бас тарта бастағанын, кейбір Еуропа елдері АЭС-ті жабуға көшкенін атап өтті. Сіздің ойыңызша атом электр станциясының болашағы қандай?
– Бұл ретте жалғыз ақ мысал келтірейін. БҰҰ-ның ең маңызды халықаралық климаттық кездесуі болып табылатын COP28 дүниежүзілік конференциясының басты тақырыптарының бірі жаңа ядролық ренессанс болды. 25 елден келген жүзден астам компания қазба отындарын жағуды азайту және атмосфераға зиянды шығарындыларды төмендету үшін 2050 жылға қарай ядролық қуатын үш есе ұлғайтуға міндеттеме алды. Осылайша, халықаралық қауымдастық бейбіт атом энергетикасын дамытпай, климатты жақсарту мақсатына қол жеткізу мүмкін еместігін мойындады. Осының өзі ақ атом энергетикасы перспективасынан хабар береді.
АЭС елімізге керек пе?
– Жылумен жабдықтау, электрмен жабдықтау және қуатты экономика құру тұрғысынан Қазақстанға қанша АЭС керек деп ойлайсыз?
– Энергетикалық тепе-теңдікке сәйкес, 2035 жылға дейін біз 6,7 ГВт, 11,7 ГВт болатын ЖЭК және 2,4 ГВт АЭС салуымыз керек. Баланс құрылымында АЭС маңызды рөл атқарып тұрған жоқ. Әйтпесе оның қажеттігі өте жоғары. Әрине, Қазақстан қуаттылығы 2,4 ГВт болатын жалғыз АЭС-пен шектеліп қалмауы керек. 2040 жылдан кейін тап сондай қуаттылығы бар тағы 2 АЭС салған дұрыс.
– АЭС керек, дегенмен оның жұмысын мінсіз жүргізу – өте жауапты міндет. Кадрлар тапшылығы байқалмауы үшін Қазақстан мамандар даярлауға қазір кірісуі керек сияқты. Сіз бұл ретте не ойлайсыз? Тиісті мамандарды даярлау үшін грант, факультет ұйымдастыру немесе тіпті арнайы оқу орнын ашу артық болмас?
– Қазір әрбір мамандандырылған техникалық оқу орынында АЭС бойынша факультеттер бар. Сонымен қатар 2022 жылы елімізде МИФИ (Мәскеу инженерлік-физикалық институты) филиалы ашылды. Ол атом-мамандарын даярлаумен айналысады.
– Ресей отандық жылу электр нарығына кіретін болды. Олар бірқатар қалаларда жылу энергетикалық орталықтар салады. Ресейдің келуіне, жылу электр орталығына салуына күмәнмен, қауіппен қарайтын азаматтарға не айтасыз? Бұл тиімді ме? Таяқтың екінші ұшында не тұруы мүмкін?
– Меніңше, егер қаржы қазақстандық тараптан бөлінген болса онда бұл жобаларды жүзеге асыруға мейлінше қазақстандық бизнес тартылуы тиіс. Соның ішінде инжиниринг, жобалық ұйымдар және басқалар. Иә, біздің энергомашина жасау саламыз әлі кең ауқымда дамымады, бірақ іс бәрібір бірдеңеден басталуы керек қой. Қазір мемлекет жаңа нысандарға қатысты тапшылықты төмендетіп, қуаттылықты күшейтуге тырысып жатқан кезде оған тек қуану қажет. Бұл өз кезегінде біздің бизнесті дәстүрлі энергетика компоненттерін өндіру бойынша ынталандыруы тиіс. Сонымен бірге турбиналардың, қазандықтардың және энергетикаға арналған генераторлардың тың өндірістерін ашуға жетелеуі керек.
– Рақмет!
