Соңғы үш жылда Қазақстандағы ESG облигациялары орналастыру көлемі бойынша рекордтық көрсеткішке жете алды. Бірақ дәл осындай табыс деңгейі 2024 жылы қайталанауы мүмкін бе? PwC ұйымдастырған «Жасыл қаржыландыру: Еуразиядағы даму, сын-қатерлер және мүмкіндіктер» атты конференцияға қатысқан сарапшылар мен кәсіби ойыншылар – борыш нарығындағы жасыл сегменттің ұлғайып, кеңеюін шектеуші факторларды талқыға салды.
Жасыл сегмент ұстанымы
Осыдан үш жыл бұрын сала ішіндегі сарапшылардың біразы – алдағы он жылдықта жасыл сегменттегі қаржыландыру көрсеткішінің жаһандық траекториясы тоқтаусыз жоғары өрлейді деп топшылады. Алайда бұл трендтің жалғасуына 2022 жыл жол бермеді. ESG құралдарын орналастыру көлемі соңғы екі жылда 20%-ға жуық қысқарып кетті.
«2022 жылы пайыздық мөлшерлемелер жоғарылап, инфляцияның өсуі және макроэкономикалық болжамдардың нашарлауы аясында постковидтік мәндерден күрт ауытқу анық байқалды. Бұл тұрғыда біз тек ESG облигациялары нарығында ғана емес, жалпы облигация нарығында облигация шығару көрсеткіші қысқара түскенін байқай алдық», – дейді Strategy& серіктесі Эндрю Макдауэлл.
2023 жылдың соңында ESG құралдары бойынша шарықтап өскен мөлшерлемелердің теріс әсері туралы «Курсив» әңгімеге тартқан сарапшылар да айтып отыр.
Соңғы бірнеше аптада ашық көздерде ESG құралдары бойынша 2023 жылдың жаһандық қорытындысы мен ағымдағы жылға қатысты болжамдар жариялана бастады. Мысалға, Bloomberg аталған сегменттегі (орнықты, жасыл, сондай-ақ орнықты дамумен байланысты облигациялар – SLB) жылдық өсім көрсеткішін 3% деңгейінде, ал осы тұрғыдағы облигацияларды орналастыру көлемін 939 млрд доллармен бағалайды.
Жалпылай алғанда, 2024 жылға қатысты болжамдарды «оптимистік» деп сипаттауға толық негіз бар. S&P Global сарапшылары орналастыру көлемі 0,95–1,05 трлн долларды құрайды деп күтеді. Morgan Stanley болжамдары да осыған ұқсас. Олардың пайымынша, нарықтағы жағдайға әлем елдеріндегі реттеуші органдар тарапынан жасыл таксономияларды әрі қарай енгізіп, қолданыстағы ережелерді жетілдіру септік етуі тиіс.
ESG құралдарын шығару үшін келесі жыл ұтымды болады деген пікірмен Эндрю Макдауэлл да келісіп отыр. Ол бұл тұрғыдағы ең басты жағымды фактор – Еуроодақ пен өзге де дамыған нарықтардағы реттеуші орта деп есептейді. Сарапшының айтуынша, ESG облигацияларының эмитенттеріне биржалар тарапынан жоғары қызығушылық сақталуда. Содан да олар бұл облигацияларды орналастыруға қолайлы жағдай ұсынуға дайын.
Қазақстандағы жасыл облигациялар бойынша атқарылып жатқан істер
«Қазақстан жасыл облигациялар бойынша дамыған нарықтардан ептеп артта қалғанымен, бастапқы кезеңді ойдағыдай еңсере алды», – дейді ресми орган өкілдері.
ҚНРДА Бағалы қағаздар департаментінің директоры Айдын Дәулетбақ, елімізде тұрақты даму саласындағы негізгі құжаттар әзірленіп, жасыл сегментті қаржыландыруға қатысты тиісті құқықтық орта құрылғанын айтты. Сонымен қатар Экологиялық кодекс қабылданып, жобалардың жасыл таксономиясы енгізілгенін және әлеуметтік таксономия енгізу бойынша жұмыстар жүргізіліп жатқанын еске салады.
«Құқықтық жағдай жасап, ESG қағидаттарын енгізу бойынша қолға алынған тиісті шаралардың арқасында орнықты қаржыландыру көлемінде оң динамика көрініс берді. 2023 жылдың қорытындысы бойынша орнықты жобаларды қаржыландыру үшін KASE және AIX алаңдарында жалпылай алғанда 207 млрд теңгеден астам сомаға ESG облигацияларының листингі өткізілді. Бұл – EABR, ADB, «Даму», Қазақстанның даму банкі, KEGOC және өзге де бірқатар ұйымдар (оның ішінде микроқаржы ұйымдары да бар) шығарған әлеуметтік, жасыл және гендерлік облигациялар болатын. Салыстыру үшін: 2021 жылы – 88 млрд теңгеге, 2022 жылы – 67 млрд теңгеге ESG облигациялары шығарылды. 2022 жылы байқалған шығарылым көлемінің төмендеуі, геосаяси және экономикалық жалпы жағдаймен байланысты», – деп түсіндіреді агенттік өкілі.
ҚНРДА мәліметтері бойынша, 2021 жылдан бастап елімізде жасыл кредиттердің көлемі 62 млрд теңгеден 220 млрд теңгеге дейін өскен.
Жасыл сектор мемлекеттік қолдау есебінен де өсіп келеді. Конференцияға қатысқан сарапшылар, KASE алаңында былтыр өткен екі орналастыру шарасына назар аударады. Біріншісі – 2023 жылдың қазанында орналастырылған «KazWind Energy» серіктестігінің жасыл облигациялары (Арқалық қаласы маңындағы 48 МВт қуат күші бар жел электр станциясы жобасының меншік иесі). Бұл компания бес жылға – 21,75%-дық жылдық мөлшерлемемен 3 млрд теңге қаржы тартты. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры есебінен субсидияланатын мөлшерлеменің құрамдас бөлігі – 15,75%; борышкер тек 6% ғана төлейді.
Жасыл облигацияларды орналастырудың екінші көрнекті шарасы былтыр қарашада өтті. Black Biotechnology (мал азығына қажет қоспалар өндіретін зауыт салуда) үш жылға 21,5%-бен 1,5 млрд теңге тартты. Оның ішінде «Даму» субсидиялаған бөлігі 15,5 %-ды құрады.
«Екі компания да орта және шағын бизнес санатына жатқызылады, сәйкесінше, кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі ұлттық жоба аясында субсидияланатын мөлшерлемеге үміт арта алады. Оның сыртында бұл екеуі де жасыл облигациялар қатарынан, – деп түсіндіреді KASE эмитенттерімен және инвесторлармен жұмыс департаментінің директоры Дәурен Тасмағамбетов. – Біз жобалардың ішкі желісін (пайплайн) жасап қойдық, қазір енді ШОБ санатындағы эмитенттер тарапынан қызығушылықты анық көріп отырмыз».
Үміт – жастарда…
Әзірше, дамыған нарықтар мен Қазақстандағы ESG құралдарын шығаруға қатысты проблемалар бір-бірінен айтарлықтай алшақ. Эндрю Макдауэллдың айтуынша, дамыған нарықтардағы негізгі проблема – ашықтықтың болмауы және greenwashing тәуекелі (бизнес пен жобаларды еш негізсіз «әлеуметтік, жасыл» деп орналастыру. Екінші деңгейдегі нарықта да ESG құралдары бойынша ликвидтілік деңгейі аса мардымды емес.
Қазақстандағы проблемалық факторлар тобы басқалай өрбуде. Дәурен Тасмағамбетов, эмитенттер үшін негізгі шектеуші фактор – жобаны верификациялау шығындары деп есептейді (second party opinion). Бұл қаражат тартудың өзіндік құнына кері әсер етеді.
«ESG – инвестициялық тартымдылық критерийі болып қалыптасуы тиіс, біз қазір инвестицияға саналы көзқараспен қарауды енді үйреніп, игерудеміз, әлі де жол басында тұрмыз. Сондықтан да, қазір, эмитенттер капиталға мейлінше арзан жолмен қол жеткізуде деп, асыра айтып жатсақ керек. Әзірше ESG жобаларды қаржыландыру бойынша мөлшерлемелер арзандау дей алмаймын. Оның сыртында, мұндай қағаздарды шығару эмитенттерге де қымбатқа түсуде, өйткені жасыл верификация үшін де ақша төлеу керек: «рентген суретін» ешкім де тегін жасап бермейді», – дейді Skybridge Invest басқармасының төрайымы Шолпан Айнабаева.
Айта кету керек, Skybridg бірнеше рет жасыл облигациялар орналастыру шарасын ұйымдастырған. Бұл – отандық нарықтағы ESG құралдары бойынша ең таңдаулы сараптамасы бар маркетмейкердің бірі.
Айнабаеваның пікірінше, бұл тұрғыдағы артықшылықтар толыққанды негізде болашақта ғана жүзеге асуы ықтимал. Яғни инвесторлардың инвестицияға деген көзқарасы саналы түрде өзгерген кезде.
«Бізге қарағанда жаңа буын өкілдері мейлінше саналы. Біз үшін күн тәртібіне қойылған «жасыл» мәселе – жаңа, тың дүние, ал табыстылық мөлшерлемесі – инвестиция нысанын таңдаудағы негізгі критерий. Бірақ жаңа буын өкілдері үшін жасыл сегмент тақырыбы must have болатыны сөзсіз. Егер жоба аясында жасыл құрамы болмаса, онда бұл жобаға ешкім бұрылып қарамауы да мүмкін», – деп есептейді Skybridge Invest басшысы.
«Өзінің даму деңгейінде Қазақстандағы барлық компания түсіне бастайды (кейбіреулері бүгін де бетпе-бет келуде) – өсуге негізделген кез келген стратегия тек қана сатуды ұлғайтудың классикалық үлгісіне орайластырып құрылмайды. Өсу және кірісті арттырудың кез келген жолы, нұсқасы жаңа технологиялармен, цифрлық арналармен байланысты болмақ. Сондықтан да алдағы уақытта жаңа өндіріске, жаңа технологияларға, смарт офистерге автоматты түрде екпін берілетін болады. Ал мұның бәрі тұрақты даму стратегиясына жетелейтін сара жол, сол себепті де ESG облигацияларын тарту – үйреншікті жағдайға айналмақ. Өйткені кез келген жобада, мейлі ол зауыт, не қойма болсын – энергия үнемдеу, ауаға тасталатын зиянды заттардың көлемі секілді мәселелер міндетті түрде алға шығып, ескерілетін болады», – дейді Strategy& серіктесі және PwC компаниясының Еуразия аймағындағы консультациялық тәжірибе жетекшісі Наталья Лим.
«Әрине, айналамызда қалыптасқан шынайы жағдайды саналы түрде түсініп, түйсінумен қатар, ESG облигацияларын шығаруда бізге, ең алдымен, анық та түсінікті таксономия, ойын ережелері, реттеу және көмек қажет. Сол сияқты, екінші деңгейдегі банктерден олардың кредиттеу бағдарламалары туралы көбірек ақпарат керек, ал онда тұрақты даму талаптары ескерілуі тиіс. Сонымен қатар, тікелей қаржыландыру немесе серіктес банктер арқылы EABR, ADB, IFC сынды халықаралық қаржы институттарының қатысуы да өте маңызды. Бұл – бизнесті дамыту стратегиясында ESG тәуекелі ескерілген жобаларда банктің кредиттік тәуекелін азайтуға ықпал етеді», –деп жалғастырады сарапшы.
Негізі, ESG құралдарын қаржыландыру секторы бойынша ұзаққа негізделген болжам – позитивті сипатта. Қазірдің өзінде байқалып отырғандай, эмитенттер мен инвесторлардың ESG тәуекелдеріне қатысты хабардарлығы артып, тұрақты дамуға негізделген ақпаратты ашу талаптары күшейіп келеді. ҚНРДА биыл қаржы нарығындағы ойыншыларды ESG бойынша ақпараттарды ашуға міндеттейін тетіктерді енгізбек. Сондай-ақ, реттеуші орган ESG тәуекелдерінің мониторингін іске қосып, оны қадағалау жүйесімен біріктірмек.
Өз кезегінде Наталья Лим, өзге де дамушы нарықтардағы мысалдарға сүйене отырып, эмитенттердің жоғары белсенділігін қамтамасыз ететін негізгі үш факторды былайша түйіндейді: «Таксономияның болуы, ауаны ластаушы шығарылымдар бойынша қатаң салық салып, реттеу, сондай-ақ екінші деңгейдегі банктерді ESG жобаларын қаржыландыруға ынталандырып, қызықтыру».
Айта кетейік, Қазақстанда көміртегі түріндегі эмиссияларды сату жүйесі қолданыста бар. Бірақ ондағы квоталардың деңгейі кәсіпорындар үшін айтарлықтай қолайлы, яғни бұл нарықта жоғары белсенділік орнай қоятыны әзірше екіталай.
Қазақстандағы көміртегі бейтараптығына көшу әсері қандай болады
Тағы бір маңызды фактор – 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына көшу жөніндегі ұлттық міндеттемелерді қамтамасыз ету дегенге келіп тіреледі. ҚДБ бағалауынша, 2060 жылға дейін елімізде көміртек көрсеткіші төмен деп сипатталатын ұлттық жобалар мен технологияларға бағытталуы тиіс инвестициялардың таза көлемі 650 млрд долларды құрауы ықтимал. Бұл есептеулер бойынша, аталған қаражаттың басым бөлігін энергетика саласы мен ауыл шаруашылығы секторына бағыттауға тура келуі мүмкін (әрқайсысына 305 млрд доллардан).
Десек те, мамандардың айтуынша, бүгінде елімізде тұрақты дамуға негізделген құралдардың алуандығы да байқалуда. АХҚО Жасыл қаржы орталығының директорлар кеңесінің төрағасы Данияр Келбетов, бұл тұрғыда SLB танымалдылығы арта түседі деп күтеді.
«Бұлар таза жасыл болмағанымен, көміртекті төмендетуді дамытуға үлес қосып жүрген жобалар. Бұл жобалар, әсіресе, мұнай және газ секторы, тау-кен өнеркәсібі, энергетика салалары үшін өте маңызды. SLB құралдары транзиттік қаржыландыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді», – дейді ол.
Бүгінде «Астана» ХҚО АлЭС жобасы (Алматы өңіріндегі энергия өндіруші бірқатар кәсіпорындарды біріктіреді) бойынша осындай орналастыру шарасын өткізуге дайындық үстінде.
«Компания өз жобалары ішінде тек біреуіне ғана қаражат тартпақ: ЖЭО-3 станциясын газға ауыстыру тұрғысында, бірақ көміртек эмиссияларын азайту бойынша бүкіл топ аясында міндеттеме жүктеп отыр. Егер олар өздері белгілеген КРІ көрсеткішіне қол жеткізсе алса, онда мөлшерлеме біршама төмен болады, ал егер сөзінде тұра алмаса – онда мөлшерлеме жоғары деңгейде қалады», – деп түсіндіреді бұл жобаны Данияр Келбетов.
