2021 жылдан бастап Қазақстанда кезең-кезеңімен жалпыға бірдей декларациялау бастау алды. 2025 жылдан бастап соңғы кезеңге өтіп, азаматтардың ең ауқымды санатына қатысты болады. Осыған байланысты көптеген адамдарда декларацияны қалай дұрыс толтыру керектігі туралы сұрақтар туындайды. Сонымен қатар жаңа Салық кодексі әзірленуде. Онда не болады және жалпыға бірдей декларациялаудың артықшылығы неде? «Курсив» осы сұрақтарды EY аудиторлық компаниясының серіктесі Владимир Фесенкоға қойды.
— Жаңа Салық кодексі жобасын қалай бағалайсыз? Бизнеске салынатын салықтар тұрғысынан нені өзгертуге болады?
— Бұл сұрақтың жауабы өте оғаш көрінуі мүмкін. Жақында президент Үкіметті, атап айтқанда қаржы және экономика министрлерін өзгертті. Ол іс жүзінде салық реформасына көңілі толмайтынын айтты. Бизнес үшін бұл өте қызықты, жақсы белгі. Біз мемлекеттің айтқан пікірін аударушы ретінде қызмет етеміз.
2017 жылы біз (Қазақстанның экс-президенті Нұрсұлтан) Назарбаев Салық кодексін өзгерту керек деп айтқан кезде оны қайта жазуды бастадық. Бастапқыда өзгерістер тұжырымдамасы дұрыс болды. Бірақ түпкілікті кезеңде олар өздері қалаған нәтижеге жете алмады.
Енді жаңа президент уақыт өте келе мүлдем жаңа кодекс қажет екенін айтқаны өте дұрыс. Алайда егер 2017 жылғы бірінші Салық кодексінде олар біздің пікірімізді тыңдаған болса, мәтінін жіберіп, түсініктеме сұраса, бұл жолы мұндай өзгеріс болмады. Бір жыл өтті, Салық кодексінің тұжырымдамасын ешкім көрмеді. Біз оны көрмесе, оған қалай қарайтынымызды айта алмаймыз.
— Жаңа Салық кодексінің жобасынан кейбір өзгерістер талқылау үшін Ашық НҚА сайтында жарияланды. Сіз осы порталда жария талқылауға қатыстыңыз ба?
—Талқылау жүрген кезде бизнес оған ұнайтын, ұнамайтын, қабылдайтын немесе қабылдамайтынын айтады. Бірақ жаңа кодексте мұндай жұмыс жасалмады. Біз де Салық кодексінің мәтіні жоқ. Тек 2023 жылдың соңына қарай «ҚҚС көтерейік», «ЖТС көтерейік» және т.б. мәлімдемелер пайда болды. Теориялық тұрғыдан оны тұжырымдама деп атауға болады, өйткені ол өте жоғары деңгейде. Бірақ мұны не үшін жасау керектігі туралы мәтін де, түсініктеме де жоқ. Яғни жай ғана «тесікті солай бекітеміз». Президент «кодексті жаңартайық» деп атаған жоқ. Бұл жай ғана «салықты және бәрін көтерейік» деген сөз.
Салық кодексін жазуға берілген бір жыл, шын мәнінде, бекер өтті. Сондықтан олар министрлерді ауыстырды. Жұмыс әлі де сапалы жүргізіледі деп үміттенемін. Бізге Кодекстің моделі, мәтіні, сондай-ақ мәтіннің салық саясатына сәйкестігі ұсынылады. Алдымен біз оның елдің саясатына сәйкес келетіндігін, егер солай болса, мәтіннің заңды түрде дұрыс екендігін, оның қандай да бір қателіктері бар-жоғын талқылаймыз.
— Жаңа министр де жаңа жұмыс тобын құратынын айтты. Егер Салық кодексінің жобасы қайта қаралса, кодекстің қабылдануы тағы бірнеше жылға кешіктірілуі мүмкін деген алаңдаушылық бар ма?
— Шынымды айтсам, менде дәл осындай алаңдаушылық бар. Өйткені біз бір жылды бекер өткіздік. Сізбен келісемін. Негізінде, бір жыл жеткілікті, бірақ оны сапалы түрде жасау керек.
Біз халықаралық тәжірибені білетін кеңесшілерді жалдауымыз керек. Олар норманың не үшін қажет екенін, кейінірек ол не әкелетінін және т.б. түсіндіреді. Өйткені қазір ол Аққу, Шортан һәм Шаян сияқты болып, бәрін жұмыс топтарына жайып жіберді. Бәрі бірге жиналғанда, жұмыс істеу жеңілірек болады. Бірақ біз тағы да осындай тәжірибеден өтуіміз керек.
— Қазақстанда кірістерді декларациялауды 2010 жылы енгізу жоспарланған болатын, бірақ 2016 жылы халық пен мемлекеттік органдар дайын емес болып шықты. Сіздің ойыңызша, мұндай жағдай қайтадан бола ма, әсіресе, бұл құжаттар тек 2025 жылы ашық қолжетімді болатындығын ескеретін болсақ? Өткен жылы мемлекеттік қызметшілерге сұрақтар туындады. Өйткені олар декларацияларды ашық қолжетімді еткісі келмеді және бізге 2025 жылдан кейін ашамыз деп уәде берді. Сіздің ойыңызша, 2010-2016 жылдағыдай декларациямен жұмыс істей ме? Олар бұрыннан ашық жариялауды жоспарлағанымен қандай да бір себептермен үнемі кейінге қалдырылады.
— Кейінге қалдырылғаны рас. Мемлекет қазір 100% дайын ба? Жоқ, 100% дайын емес. Екінші жағынан, егер кез-келген мемлекетті немесе бизнесті 100% дайын емес деп сендіргені үшін сынға алсам, дұрыс болмайды. Қазірдің өзінде тосқауылдар бар. 2010 жылы да, 2016 жылы да біз мүлдем дайын болмадық. Қазір жалпы жүйе дайын, бірақ әлі де үлкен сыннан өтуде. Жүйе ақпаратты қабылдауға дайын, бірақ өңдеуге дайын емес.
Мемлекет қарапайым азаматтар үшін ережелерді едәуір жеңілдетті. Қарапайым азаматқа декларацияны іс жүзінде бес минут ішінде толтыруға болады. Егер сізде жалақыдан, көліктен және пәтерден сәл көбірек қаржы болса, бес минут емес, екі аптаға созылады.
Жалпыға бірдей декларация салық ставкалары емес, бұл біз есеп беретін жүйе. Ол салықты қалай есептеу керектігі туралы кодексте жатқан жүйеге қабаттасады. Өйткені бізде салық заңнамасы жақсы жасалмаған. Әділетсіз деп саналатын жерлер бар. Әсіресе, биржаларда сауда жасайтын көптеген азамат 10% әлдеқайда жоғары салық төлеуге тура келетін жағдайға тап болған кезде пайда болады. Біз бұл жағынан дайын емеспіз.
Мен бүгін декларацияны толық толтырмасам, онда жалпыға бірдей декларация жүйесі кешіктірілді деген нәтиже береді. Яғни мен бүгін жазбасам, ертең жазбасам, одан кейін жазбадым. Бірақ мен жыл сайын баланс туралы есеп беремін. Менің сақтандыру полисім форманы өзгертті делік-ақшаға ауысты. Оларды жарияладым, өйткені бұл үшін арнайы график бар. Осы кезде ақша жоқ жерден пайда болса, сіз ашық жарияламаған болып, салық салынады. Содан кейін 10% немесе 200% дейін айыппұл салынады.
— Бұған дейін Қазақстанда жалпыға бірдей декларациялаудың басқа елдердегі декларациялаудан айырмашылығы, ол жеке тұлғаларды заңды тұлғалармен теңестіретіндігімен ерекшеленетінін мәлімдегенсіз. Осыған байланысты бұл белгілі бір азаматтарға салық кеңесшілеріне жүгіну немесе заңгерлерді жалдау қажеттілігіне айнала ма?
— Мен бұл тәжірибені Америкада көрдім, онда миллиондаған азаматтар салық кеңесшісі болып жұмыс істейді. Сондай-ақ мен Ресейде осы саланың пайда болуын бастан өткердім, іс жүзінде 10-15 жыл бұрын ұқсас тенденциялар пайда бола бастады, заңнама жақсарды, азаматтардың кірістері өсті, инвестициялардың әр түрлі формалары пайда болды, сәйкесінше салық кеңесшілері қажет болды, өйткені күрделі активтер, кірістер мен ережелер бар.
Дәл қазір Қазақстанда да осындай тенденция басталды. Сондықтан мен азаматтарға салық декларациясына көмектесетін фирмалардың күн сайын дерлік көбейетініне сенімдімін. Бұл дұрыс шығар, өйткені салық органдарының алдында азаматтардың қандай да бір өкілдігі болады, нарық маманы болады. Қазір салық тұрғысынан азаматтарда өкілдік жоқ. Салық кеңесшілері пайда болған кезде, кейбір қауымдастықтар, кейбір өкілдіктер пайда болады. Осыдан салық мәдениеті, оның сапасы мемлекет тарапынан да, азаматтар тарапынан да өседі.
— Салық кеңесшілерінің өкілдігі болудан басқа, азаматтар мен билік қандай пайда көре алады?
— Азаматтар үшін пайда айқын емес, егер сіз әлемнің идеалистік бейнесін елестетсеңіз ғана оған сенуге болады. Мемлекет – бұл өзін-өзі басқарудың бір түрі. Біздің әрқайсымыз табысымызға сәйкес қандай да бір ақша төлегенде, мемлекет бұл тауарларды қайта бөледі.
Егер мен компанияда жұмыс істесем, ресми кірістер алсам, одан жеткілікті үлкен ресми салықтар төлесем, сонымен бірге менен көп ақша табатын және менен аз салық төлейтін танысым бар болса, онда бұл әділетсіз. Бұл тұрғыда жалпыға бірдей декларация бәрін теңестіруі керек. Мемлекет ұсынған идея дұрыс. Бірақ мемлекет ашық болайық десе, мен бірге ашық болайық, сіздер де ашық болыңыздар дегім келеді.
