Медициналық сақтандыру: сала қандай өзгерісті талап етеді?

Көпшілік ерекше үміт артқан жобаның бірі де бірегейі – міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (МӘМС) жүйесі еді. Сарапшылардың айтуынша, қазір бұл жобаның халық алдындағы беделі төмендеп кетті. Соңғы жылдары денсаулық сақтау жүйесін қаржыландыру үшін 2,8 трлн теңге бөлінген. Бұл рекордтық сома және COVID-19 пандемиясынан кейін салынған қаражаттан 64,9 пайызға көп. Аталған соманың жартысынан көбі – 57 %-ы немесе 1,6 трлн теңгесі мемлекеттік міндетті тегін медициналық көмек аясында бөлінсе, қалғаны Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорынан (ӘМСҚ) бөлінген.

Алайда көрсеткіштердің өскенін және қызметтерді шамадан тыс тұтыну орын алғанын ескерер болсақ, онда қаржыландыру деңгейі жеткіліксіз болып шыға келеді. ӘМСҚ басқарма төрағасы Әбілқайыр Сқақовтың денсаулық сақтаудың кеңейтілген коллегиясында айтқан дерегі бойынша, 2024 жылы саладағы тапшылық 151 млрд теңгені құрайды. Оның 116 млрд теңгесі – тым қатты тапшылық. Бастапқы медициналық-санитарлық көмек, жедел жәрдем, онкогематология және амбулаториялық-дәрілік қамтамасыз ету сияқты бағыттар бойынша ақша тек 10-11 айға жеткілікті екен. Сқақовтың сөзінше, биыл қосымша қаржыландыру күтілмейді және бұл әлеуметтік сектор оңтайландыруды, резервтерді іздеуді және үнемдеу режиміне көшуді қажет етеді.

Finprom сарапшыларының айтуынша, соңғы жылдардағы шығындардың ауқымды өсуі отандық денсаулық сақтау жүйесіне медициналық көмектің жоғары деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік бермеді. Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметі бойынша, 2023 жылы ел тұрғындарының 44,5 %- ның ғана медициналық көмек сапасына көңілі толған. Науқастардың жартысынан көбі отандық медицина қызметі көңілдерінен шықпайтынын айтқан.

«Қазір МӘМС жүйесі көптеген азаматтың көз алдында құнсызданып кетті. Оны қайта тірілтіп, қазақстандықтардың сенімін қалпына келтіру қажет. Біз қайта тұтыну деп, медициналық ұйымдар ереже бұзып жатыр деп айтуға құмармыз, бірақ мойындау керек – жүйе әлі жеткілікті деңгейде қаржыландырылмай отыр. Мақсатты көрсеткіштерге жету үшін шығын көлемін арттырып, мемлекет өз міндеттемесін орындауы тиіс. Биыл бюджетке 275 млрд теңге кем төленді. Бұл – медициналық зерттеулер, тексерулер, медициналық көмектер»,– дейді Мәжілістің әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасы Асхат Аймағамбетов.

Медициналық сақтандырудың «қиындықтары»

Денсаулық сақтау министрлігі медициналық сақтандыру жүйесі қазіргі күйінде сақтандырылған қазақстандықтардың тегін медициналық қызмет көрсетуге қолжетімділігін шектеуге әкелгенін мойындайды. Мемлекеттік кепілдіктердің ақылы қызметтермен ауыстырылуы байқалады. Мемлекеттік емханаларға барған адамдар көп жағдайда ұзын-сонар кезекке, талон алудың, жолдама алудың қиындығына тап болады. Көбі ақыры қажетті қызметті ала алмай, ақылы емханаларға кетіп қалады.

«Бұл тезисті пациенттердің тек бір санатының – дәрігерде тіркелуі керек адамдардың қаржылық көрсеткіштерін тексерген ӘМСҚ талдаушылары растайды. ӘМСҚ ахуалдық-талдау орталығының дерегінше, былтыр 14 млн адамның динамикалық бақылауға жататын 11,7 млн-ы (немесе 84 пайызы) бастапқы медициналық-санитарлық көмек аясында тек бір мәрте дәрігерге барған. Әбілқайыр Сқақовтың сөзінше, бұл «науқастардың одан әрі қарай ақылы қызметтерді пайдалануға мәжбүр болғанын» жанама түрде ғана растайды. Нәтижесінде динамикалық бақылаумен 478 мың адам немесе осы қызметке мұқтаж адамдардың 3,4 %-ы ғана қамтылған. Сарапшылардың алдын ала бағалауы бойынша, ел азаматтарының медицинаға жұмсайтын «қалта» шығыны денсаулық сақтауға кететін жалпы шығынның 30 пайызын құрайды. Бұл – көп. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының рекомендациясына сәйкес, бұл көрсеткіш 15-20 пайыз аралығында болуы тиіс»,– дейді Finprom мамандары.

Ақылы медициналық қызмет алатындар неге көп

Әрине, әр қазақстандық әрдайым ақылы қызметтерді тұтына бере алмайды. Шұғыл жағдайда барар, алайда әдеттегі профилактикалық ахуал мен скрининг үшін ақысы қымбат медициналық емханалардың табалдырығын тоздыра бермес. Дәл осы жерден әжептәуір проблема туындайды: бастапқы профилактиканың (мемлекеттік ауруханаларда немесе ақылы клиникаларда) төмен деңгейі салдарынан науқастардың 85 %-ы бастапқы медициналық-санитарлық көмекке қатты ауырған кезде ғана жүгінеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының нұсқауына сүйенсек, бұл профилактиканың үшінші деңгейі 3-5 % аралығында болуы керек екен.

Дұрысында бәрі керісінше болуы тиіс. Халықтың көбі – бастапқы медициналық-санитарлық көмек аясындағы шағымның 60-70 %-ы әдепкі профилактика (скринигтер, ауру тәуекелі факторын қысқарту және жою) деңгейінде болуы қажет. Қазақстанда бұл көрсеткіш небәрі 3 %-дың төңірегінен көтерілген емес.

Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметі

Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарованың айтуынша, МӘМС жүйесіндегі ашықтықтың жоқтығы, тиімділігінің төмендігі, медициналық ұйымдардың қаржылық тұрғыдан орнықсыздығы көзге ұрады. Еліміздегі медициналық қызметті жеткізумен айналысатын әрбір бесінші жеткізушіде кредиторлық қарыз бар. Бұл ауруханаларды қаржыландыру мәселесінде жүйелік түйткіл бар екенін байқатады.

Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметі бойынша, биыл қаңтардың соңында 423 медициналық ұйымның кредиторлық берешегінің жалпы сомасы 82,3 млрд теңгені құраған. Жалпы соңғы жылда ауруханалардың контрагенттер алдындағы қарызы 3,8 %-ға өсіп кеткен. Алайда әр өңірдегі ахуал әртүрлі. Мысалы, Астанада медициналық мекемелердің қарызы 18,3 млрд теңгеге (+38,9 %) жетсе, Алматыда – 5,7 млрд теңге (+7,3 %), Шығыс Қазақстан облысында – 4,9 млрд теңге (+25,9 %) болып тұр.

Министрлік өкілдерінің айтуынша, тарифтерді қалыптастырудың жетілдірілмеген жүйесі, медициналық көмек көлемін анықтаудың ашық еместігі және оның аумақтық бөлінісінің дұрыс реттелмеуі осындай проблемалар тізбегіне әкеліп ұрындырып отыр. Бұл ретте министрлікке медициналық көмек көлемін, шығыстарды және тарифтік саясатты жоспарлау жөніндегі мемлекеттік функцияларды қайтару туралы ұсыныс айтылады. Сала өкілдері денсаулық сақтау жүйесінің қазіргі жағдайын ескере отырып, медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі бойынша жұмыс істейтін ауруханалар өздерінің шығындар сметасын орындамай, қарыздарын көбейтуді арттыра береді деп отыр. 

Пікір…

«Бізде қандай да бір процестерді жеңілдетудің орнына неліктен қиындата беретіні маған түсініксіз. Былай қарасақ, қарапайым тәсілдер бар, алайда халықтың тіршілігін қиындататын әдіс-тәсілдер таңдап алынады. Сосын халық үнемі бәріне кінәлі болып шыға келеді. Біздегі әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі мүлде жұмыс істемейді және ашық емес. Мен солай ойлаймын. Кәсіпорын жыл сайын өз қызметкерлері ақшасының белгілі бір бөлігін қандай да бір шотқа аударады, алайда шығынның орындалуын мүлде бақылай алмайды. Клиника мен ауруханалар ол ақшаны игереді, бірақ қалай игеріп жатқаны тіпті түсініксіз. Қанша ақша қай бағытқа жұмсалды, қаншасы емге кетті, оның ешбірінің жауабы жоқ. Әрі адамдар белгілі бір емханаларға тіркелген, сенің денсаулығыңа қатысты дүниенің бәрін солар шешеді. Ал егер басқа клиникаға барар болсаң, онда тек өз қалтаңнан төлеуің керек. Ол жерде сақтандыру туралы сөз қозғай алмайсыз.

Неліктен халық өз емханасынан жолдама берілмейінше немесе диагностика мен рентгенді, жеке тексеруді, стоматолог ақысын бөлек төлеуі тиіс. Сондай-ақ өткен жылы мен ешқашан тегін медициналық көмек алған емеспін (қайда тіркелгенімді де білмеймін), бірақ жылдың соңында балансым нөлге тең болғанына сенімдімін. Жинақталып тұрған ақшаның бір жылдан келесі жылға ауыспайтыны түсініксіз. Бұлай болмайды ғой. Одан да неге әрбір азаматтың қолына медициналық карта (Medical Card) бермеске?! Жинақ сол картада болып, өзінің медициналық шығындарын сол жерден төлеуге мүмкіндік туар еді. Содан кейін медициналық қызметті қайдан, қашан алу керектігін, кімнің, қай дәрігердің тексеретінін азамат өзі шешсін. Сонда ғана ең жақсы емханалар халыққа адал қызмет көрсету арқылы табыс табады. Ал нашарлары оларды қуып жетеді немесе нарықтан кетеді. Сәйкесінше, науқастарға қызмет көрсету сапасы жақсарады. Медицина қызметкерлері де әлдеқайда мейірімді бола түседі және әр азаматтың артынан жүгіретін болады», – дейді кәсіпкер Өмірбек Құрбанбаев.  

Денсаулық сақтау саласының өзекті проблемалары

Денсаулық сақтау саласының өзекті проблемалары әртүрлі ракурстан алғанда былай өріледі.

Науқастың көзқарасы бойынша:

• Медициналық қызметтердің сапасы нашар;
• Медициналық көмек ұйымында жетіспеушілік байқалады;
• Медициналық-әлеуметтік экспертиза жолдамасын беруден бас тартады;
• Медициналық деонтологиядағы ереже бұзушылық;
• Дәрілік қамтамасыз етуге қатысты шағым көп;
• Ақшаның көбі медициналық шығындарға кетеді.

Денсаулық сақтау министрлігінің дерегі бойынша:

• Сақтандырылған азаматтардың тегін медициналық қызметтерге қолжетімділігінің шектелуі;
• МӘМС жүйесіндегі ашықтықтың болмауы;
• МӘМС жүйесіндегі қаржылық орнықсыздық;
• Скринингтерде патологияны анықтаудың төмен деңгейі;
• Амбулаториялық тәртіппен емдеуге болатын аурулар госпитализациясының үлкен үлесі;
• Кадрлық дисбаланс.

Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының дерегінше:

• Жедел көмекті қажет ететін аурулардың стационарға түсу дерегінің көптігі;
• Бастапқы профилактиканың төмен деңгейі;
• Медициналық ұйымдар үшін тариф деңгейінің төмендігі;
• Процестердің жеткіліксіз деңгейде цифрландырылуы;
• Халық тарапынан шағым санының көбеюі;
• Сапалы медициналық статистиканың жоқтығы.

«МӘМС жүйесінен бас тартуға болмайды»

Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарованың айтуынша, қалай болғанда да МӘМС жүйесінен бас тартуға болмайды.

«Бұл министрліктің түбегейлі ұстанымы. Халық тарапынан жүйеге қатысты сыни сұрақтың көп екенін білемін. Біз жүйені қайта іске қосуымыз керек. Мемлекет басшысының тапсырмасымен, біз бұл жұмыспен айналысуды бастадық. Қазір медициналық ұйымдарға кетіп жатқан ақша қаражаты ағынының жұмысын жеңілдете аламыз. Медқызметкерлер үшін де, медициналық ұйымдар үшін де белгілі бір қиындықтар бар. Біздің бірінші шешіміміз шағым санын азайтуға және халықтың неліктен көңілі толмай жатқанын түсінуге бағытталады», – дейді министр.

Жүйенің қалыптасқан қазіргі құрылымы бойынша, жүйе жинақтаушылық сипатқа ие емес. Сол себепті, жекелеген шоттар болмайды. Яғни медициналық ұйымдарға қаралмаған азаматтардың жарнасы әуеге ұшып кетпейді. Медициналық көмекке мұқтаж болған жанның төлемі ретінде жұмсалады. Сондықтан жұмсалмаған қаражатты кері шығару алу мүмкіндігі қарастырылмаған. Қисын бойынша, жинақталған қаражат кез келген адамның ем-домына жұмсалуы мүмкін. Қорға ең бірінші кезектен Egov арқылы түсетін қаражат Ұлттық банкке түседі. Одан әрі қарай медициналық ұйымдардың есепшотына жіберіледі.

Сарапшылар МӘМС жүйесінің жыл санап жақсарып келе жатқанын айтады. Дегенмен көпшіліктің көзі жетіп отырған ақиқат. Шағым шынымен көп және жүйенің қазіргі әлеуеті халықтың сұранысын қанағаттандыра алмай отыр.