Cақтандыру аннуитеті мен life-insurance саласын дамыту перспективасы қандай?

Қазақстандағы сақтандыру нарығы – тұтынушылар арасында аса танымал емес, бірақ жыл санап қажеттілігі артып келе жатқан сектор. Көптеген адам тек міндетті сақтандыру құралдарын пайдаланады да, ерікті өнімдерге аса назар аудармайды. Жақында Ұлттық банк (ҰБ) өмірді сақтандыру сегментінің даму үрдісіне қатысты арнайы зерттеу жариялап, перспектива мен тәуекелдерді тізбелеген.

АҚШ бәрінен алда тұр

ҰБ сарапшыларының айтуынша, жаһандық өмірді сақтандыру нарығы үнемі қаржылай қорғаудың қажеттілігіне және халықтың ішінара қартаюына байланысты тұрақты өсіп келеді. Дамыған елдерде жоғары жалақы мен пайыздық мөлшерлемелер өмірді сақтандыру және аннуитет сегменттерінде жұмыс істейтін компаниялардың дамуы мен мол кіріс алуы үшін қолайлы жағдай жасайды.

«Жаһандық деңгейде АҚШ өмірді сақтандыру нарығында көшбасшы болып тұр, бұл елдің үлесі жалпы әлемдік көрсеткіштің 24%-ын құрайды. Нарықтың мұндай көлемі АҚШ-та өмірді сақтандыруға, атап айтқанда, зейнетақы аннуитеттерінің халық арасында көп тарауына және зейнет жасында тұрақты кірісті қамтамасыз ету үшін кеңінен қолданылуына байланысты», – деп түсіндіреді.

Сала көлемі жағынан:

• Қытай (әлемдік көлемнің 13%-ы);
• Ұлыбритания (әлемдік көлемнің 9%-ы);
• Жапония (әлемдік көлемнің 9%-ы) нарықтары кейінгі орындарда тұр.

Оңтүстік Корея, Канада, Гонконг және Сингапур – нарықтың маңызды ойыншылары, олардың әрқайсысының үлесі сақтандыру сыйлықақыларының әлемдік көлемінің 1,5%-3%-ын құрайды.

Ал дамушы елдер арасында сыйлықақылардың ең көп көлемін Үндістан (3,5%), Малайзия (0,5%) және Ресей (0,2%) нарықтары алады екен. Ресейде бүкіл сақтандыру көлемі бойынша сыйлықақылардың 35%-ы өмірді сақтандыру саласына тиесілі. 2022 жылы осы сегменттегі сыйлықақылардың көлемі 7 млрд долларға жуық болды. Бұл өмірді жинақтаушы сақтандыру бойынша сыйлықақылардың айтарлықтай өсуіне (58,6%-ға өсу) байланысты. Үндістан және Бразилия сияқты дамушы елдерде зейнетақы аннуитеттерінің көлемі өсуде, бұл орташа өмір сүру ұзақтығының артуына және зейнетке шыққанда қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты. Қазақстанда 2022 жылы өмірді сақтандыру бойынша сыйлықақылардың көлемі 818,9 млн долларды немесе елдегі сақтандыру сыйлықақыларының жалпы көлемінің 42%-ын құрады. Бұл өткен жылғы ұқсас көрсеткіштен 0,7%-ға аз. Сыйлықақылардың теріс өсу үрдісі сақтандырудың осы секторындағы қиындықтарды көрсетеді.

Елдер сақтандыруды қай сегментте белсенді пайдаланады?

«Даму бағыты мен өсу қарқынын айқындайтын өмірді сақтандыру нарығына әсер ету факторлары әр елде әртүрлі. Мысалы, АҚШ-та өмірді сақтандыру көбіне капиталы артып келе жатқан полистер арқылы инвестицияларға байланысты, ал Еуропада дәстүрлі сақтандыру өнімдері кең тараған. Ұлыбританияда отбасылардың қаржылық тұрақтылығын қорғау мен қамтамасыз етуге бағытталған өнімдер танымал болса, Германияда ипотекамен байланысты сақтандыру кеңінен қолданылады. Азияда, әсіресе Жапония мен Оңтүстік Кореяда денсаулықты күту және емделуі ұзақ уақытты қажет ететін аурулар саласындағы сақтандыру өнімдерінің кеңейгені байқалады. Дамушы елдерде халықтың негізгі қажеттіліктері мен қолжетімділікке баса назар аударылады. Латын Америкасында өмірді сақтандыру көбіне зейнетақы жоспарларымен байланысты, Бразилияда қарыз бен ипотека бойынша тәуекелдерді өтеуге бағытталған өнімдер де дамып келеді. Африкада әлеуметтік қорғау аясында өмірді сақтандыру маңызды рөл атқарады, ал кейбір елдер халықтың кедей топтары үшін сақтандырудың қолжетімді болуын қамтамасыз етуде қиындықтарға ұшырайды. Барлығына ортақ нәрсе – клиенттерге қызмет көрсетуді жақсарту және процестерді оңтайландыру үшін цифрлық технологиялар мен гибридті өнімдерге көшу. Есептерге сәйкес, бірқатар елде (Қытай, Үндістан) цифрлық өмірді сақтандыру саласында айтарлықтай өсім байқалады, бұл саладағы компаниялар жас клиенттерді тарту үшін инновациялық тәсілдерді белсенді түрде енгізуде»,  – дейді сарапшылар.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, көбі өмірді сақтандыруды басқа қаржы құралдарымен біріктіретін өнімдерді әзірлеуге назар аударған, бұл клиенттер үшін барынша интеграцияланған, икемді және инновациялық қаржылық шешімдерге деген ұмтылысты көрсетеді дейді.

Қазақстанда өмірді сақтандыру саласының қаржы нарығындағы үлесі шамалы әрі осы саланың өсу қарқыны әлемдік көрсеткіштермен салыстырғанда төмен деп бағаланады.

«Қазақстанда бұл саланың маңыздылығы жете бағаланбаған, кейбір жағдайда тіпті еленбейді. Сақтандыру ұйымдары қаржылық делдалдардың рөлін атқара отырып, мультипликативті әсері арқылы экономикалық дамуға ықпалын тигізеді. Бұл әсер саланың сақтандыру сыйлықақыларын жинақтау қабілетіне және құрылған «ұзақ» қорларды ұзақ мерзімді инвестицияларға айналдыру мүмкіндігіне байланысты. Қазақстанның қаржы нарығының негізгі ойыншылары – екінші деңгейдегі банктер. Банк секторымен салыстырғанда басқа қаржы ұйымдарының активтері айтарлықтай төмен. Сақтандыру компанияларының үлесіне барлық қаржы секторының жиынтық активтерінің 4,4%-ы ғана тиесілі. 2023 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша ӨСК активтері 1,03 трлн теңге болды, бұл жалпы сақтандыру компанияларына қарағанда сәл ғана аз: активтер үлесінің арақатынасы тиісінше 46% және 54%», – деп бағалайды олар.

Біздегі даму сапасы сын көтермейді

Айтуларынша, біздегі ӨСК-нің көбінде (78%) активтер мен міндеттемелерді өтеу мерзімі сәйкес келмейді.

«Жиналған сыйлықақылардың көлемі – ӨСК қызметінің негізгі индикаторларының бірі. Сақтандыру шарттары бойынша сақтанушылар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларынан (жарналардан) сақтандыру резервтері қалыптастырылады. Сақтандыру сыйлықақыларының көлемі және өсуі сақтандыру саласының дамуын, оның тартымдылығы мен танымалдылығын көрсетеді. Өмірді сақтандыру нарығы 2021 жылға дейін қарқынды дами бастады. Тіпті 2020 жылы пандемия кезінде де өсім 16%-дан асты. 2022 жылдан бастап өсу қарқыны баяулады. Дегенмен 2023 жылғы өсу қарқыны 2020 жылғы пандемия кезіндегі өсу қарқынының мәніне сай келеді»,  – деп көрсетілген зерттеуде.

Сарапшылар пайымынша, өмірді сақтандыру сыйлықақыларын жинауға маусымдық ауытқулардың әсер ететінін атап көрсеткен жөн. Сыйлықақылардың негізгі жиыны қыс және жаз айларында болады екен. Мәселен, 2023 жылғы маусымда шамамен 35 млрд теңге немесе 6 айда жиналған жалпы соманың 17%-ы жиналған.

«Әлемдік тәжірибеде өмірді сақтандыру қарыз алудың ұзақ мерзімдерінде, мысалы, ипотекалық кредитті рәсімдеу кезінде қолданылады. Мұндай өнім қарыз алушы үшін де, қаржы институты үшін де қызықты. Бізде қазір ипотекаға сұраныс шектеулі және кредит беру тек тұтыну саласында өсіп жатыр. Қазақстан тәжірибесінде кепілсіз кредиттерді ресімдеу кезінде өмірді сақтандыру жағдайлары жиілеп кетті. Бұл сақтандыру кредитке «байланады» және оның құнын арттырады. Банктерде тұтынушылық кредит берудің өсуімен бірге қарыз алушылардың өмірін сақтандыру да өсуде. Қаржы институттары қарыз алушыларға сақтандыру қызметін жүктей отырып, комиссиялық сыйақы түрінде қосымша табыс алады, оның мөлшері жекелеген кезеңдерде сақтандыру сыйлықақыларының 50%-нан асады. Сондықтан мұндай өнімдерді сатудың негізгі мотиві банктердің операциялық тәуекелдерін төмендетуге және кредиттердің қайтарымдылығын арттыруға емес, сонымен қатар клиенттерден қосымша ақша табуға және кредиттің аяқталуын күтпестен бірден пайда табуға деген ұмтылысы екені анық», – деп мәселенің ара-жігін ашып көрсетеді сарапшылар.

Зейнетақы аннуитетінің үлесі қандай?

Зейнетақы аннуитеті сыйлықақыларының үлесі 2023 жылғы үш тоқсанда жиналған сақтандыру сыйлықақыларының жалпы көлемінде 23%-ды құрады. Сақтандырудың бұл түрін мамандар он жыл бойы өмірді сақтандыру нарығының өсуінің драйвері және Қазақстан экономикасындағы ұзақ мерзімді ақшаның негізгі көзі деп бағалайды.

Зейнетақы аннуитетін сақтанушы қайтыс болған жағдайда оның мұрагерлері шартта белгіленген кепілді кезеңде ғана мұраға алады. Кепілді кезеңнен кейін БЖЗҚ-дан аударылған сыйлықақы ӨСК-де қалады, ал кейіннен сақтандыру қағидаттарына сәйкес орта жасқа дейін өмір сүрмеген сақтанушылар (өмір сүру кестесіне сәйкес) орта жастан асқан сақтанушыларды, оның ішінде ӨСК-де қалған пайдаланылмаған сыйлықақы есебінен «қаржыландырады».

2005 жылдан бастап ӨСК-ге зейнетақы аннуитеттерінің шоттарына аударылған зейнетақы жинақтарының жалпы көлемі шамамен 550 млрд теңгені құраған. Бұл ретте зейнетақы қорларынан аударымдарға шамамен 300 млрд теңге тиесілі, қалған сома – бір ӨСК-ден екіншісіне қайталама аударымдар.

«Айта кету керек, азаматтардың кейінге қалдырылған аннуитетті 45 жасында (зейнеткерлік жасқа толғанға дейін) ресімдеу мүмкіндігі енгізілді және ӨСК-ге аударудың шекті деңгейі төмендеді, алайда ұсынылған мүмкіндіктерге қарамастан, зейнетақы аннуитеттерінің көлемі шамалы ғана өсті. Енгізілген нормалар зейнетақы аннуитеті нарығының нашарлауына әкеп соғады, БЖЗҚ-дан ӨСК-ге аударымдар қысқарады, ал нарықта тек бір ӨСК-ден екіншісіне қайталама аударымдар қалады. Мәселен, 2023 жылғы екінші тоқсанда бұзылған зейнетақы аннуитеті шарттарының көлемі жиналған сыйлықақылар көлемінен асып түсті. 2021 жылы зейнетақы аннуитеті шарты бойынша ӨСК-ге қаражат аударумен қатар, Қазақстан азаматтарына өздерінің зейнетақы жинақтарын тұрғын үй жағдайларын жақсартуға немесе емделуге ақы төлеуге белгілі бір сомадан артық бағыттауға мүмкіндік беретін өзгерістер енгізілді. Жылжымайтын мүлікті сатып алуға және емдеуге зейнетақы жинақтарының бір бөлігін алуға рұқсат енгізілгеннен кейін ӨСК-ге зейнетақы аннуитеттеріне аударымдар көлемі айтарлықтай қысқарды», дейді нарықтағы ахуалды талдап.

ҰБ сарапшыларының айтуынша, өмірді сақтандыру нарығын дамыту бойынша мына міндеттерді іске асыру маңызды:

• Өмірді сақтандырудың ұзақ мерзімді шарттарын жасасуды ынталандыру арқылы халықтың қаржылық қауіпсіздігін арттыру (қосымша зейнетақы жинақтау және басқалары сияқты);
• Зейнетақы қаражатының бір бөлігін тұрғын үй жағдайын жақсартуды және зейнетақы аннуитеттерін жасасуға алу үшін жеткіліктілік шегін есептеу тәсілдерін біріздендіру есебінен БЖЗҚ-дан төленетін төлемдермен салыстырғанда зейнетақы аннуитетінің тартымдылығын ұлғайту;
• Азаматтарды зейнетақымен өмір бойы қамтамасыз ету құралы болып саналатын зейнетақы аннуитетін міндеттілік форматында енгізуді ұсыну;
• Бір мезгілде сақтандыру сыйлықақыларының деңгейін орташа алғанда 25%-30%-ға төмендете отырып, ҚЖОМС-ты пулдық негізге ауыстыруды ұсынуға болады. Мұндай тәсіл жұмыс берушінің, әсіресе ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың тәуекелдерін барынша азайтуға және барынша сапалы қайта бөлуге мүмкіндік береді.