Қазақстандық бензиннен қалай ақша табуға болады: процессингтік және маркетингтік схемалар

Мұнай өңдеу зауыттары жұмысының маркетингтік схемасына көшуі – жаңашылдық. Оны қазақстандық монополияға қарсы ведомство саладағы бәсекелестікті арттыру үшін енгізген еді. Алайда жаңашылдық өзін-өзі ақтамады. Зауыттар мұнайдың көп бөлігін ескі өңдеу схемасы бойынша өңдеп жатыр. «Курсив» қазақстандық мұнай өңдеу нарығында статус-квоны сақтаудың немен байланысты екенін зерделеп көрді.

Кішігірім қайшылық

Қазақстандағы құрылымдық реформаларды экономистер (халықаралық та, қазақстандық та) елдің бірқатар салалық нарығындағы реттеудің өзгеруімен жиі байланыстырады. Бұл дегеніміз – аталған нарықтарды монополиясыздандыру және деолигополизациялау. Өз кезегінде бұл монополияға қарсы органның позицияларын күшейтуді білдіреді. Реформалардың кезекті пакетін іске асыра отырып, Ақорда 2020 жылғы қыркүйекте Үкімет құрамынан монополияға қарсы органды бөліп алды. Сол кезде ел Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі құрылды.

Ведомствоның жыл сайын жарияланатын негізгі құжаты – «Жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі және монополистік қызметті шектеу бойынша қабылданатын шаралар туралы есеп». Онда агенттік ұсыныстары және Қазақстан экономикасында неғұрлым бәсекелестік қатынастарды құруға ықпал етуге тиіс нақты қабылданған шаралар баяндалады.

2023 жылдың қорытындысы бойынша аталған есепте елдің тауар нарықтарындағы бәсекелестікті дамытуға ықпал ететін өзгерістер туралы айтылған.

«Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды. Онда жер қойнауын пайдаланушылармен үлестесу қажеттілігі бөлігінде мұнай берушілерге қойылатын талаптарды күшейту; МӨЗ-дің процессингтік схемадан маркетингтік схемаға көшуі; жер қойнауын пайдаланушыларға мұнайды қайта өңдеуге және өз мұнай өнімдерін одан әрі сатуға құқық беру; мұнай базаларына қойылатын талаптарды күшейту арқылы «өнімсіз» делдалдарды жою көзделген», – деп жазды авторлар.

Процессингтік (алыс-беріс) схема деп мұнай иесі мен мұнай өңдеу зауыты арасындағы қарым-қатынас моделін айтамыз. Онда МӨЗ шикізатты қайта өңдеу бойынша қызмет көрсетеді, ал мұнай иесі өндірілген өнімдердің қожайыны болып есептеледі. Маркетингтік схема шеңберінде МӨЗ мұнайды өз бетінше сатып алады, зауыт өндірген мұнай өнімдерін сата отырып, жеткізу тізбегінің қатысушысы болады.

Агенттік сарапшылары атап өткен заң 2022 жылдың соңында қабылданды. «Нарық қатысушыларының бағалауы бойынша бұл заң жер қойнауын пайдаланушылардың мұнай өңдеуге және мұнай өнімдерін сатуға қол жеткізуі, сондай-ақ «өнімсіз» делдалдарды жою бөлігінде нарық құрылымына және субъектілік құрамға оң әсер етті», – деп атап өтті есеп авторлары.

Естеріңізге сала кетейік, Қазақстандғы мұнайдың 90%-дан астамын өңдейтін еліміздегі ең ірі үш МӨЗ (Атырау – АМӨЗ, Павлодар – ПМХЗ, Шымкент – ПетроҚазақстан Ойл Продактс) «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының толық немесе ішінара бақылау периметрінде тұр.

ҚМГ деректері мұнай өңдеудің маркетингтік схемаға көшуін растамайды.

«Қазақстандық МӨЗ-дер тек белгіленген тарифтер негізінде мұнайды қайта өңдеу бойынша қызмет көрсетеді (бизнестің процессингтік схемасы). Мұнайды жеткізушілер дайын мұнай өнімдерін өз бетінше сатады. Мұнай өңдеу зауыттары өндірістік мәселелерге назар аударады. Нәтижесінде қайта өңдеу қызметі оңтайландырылады әрі шығындар азаяды. ҚР МӨЗ-дердің мұнайды қайта өңдеу қызметтеріне тарифтер өндіріске және инвестициялық құрамдас бөлікке нақты операциялық шығындардан (өндірістің ағымдағы деңгейін ұстап тұруға арналған күрделі салымдар, жаңғыртуға тартылған қарыздарды төлеу) ғана қалыптастырылады», – делінген ҚМГ-ның 2023 жылғы жылдық есебінде.

Жаңа схемаға көшеміз, бірақ…

«Курсив» түсініктеме алу үшін Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі жүгінді. Монополияға қарсы ведомство төрағасының орынбасары Болат Мәмбетов қол қойған ресми жауапта 2022 жылдың соңынан бастап қолданысқа енгізілген нормалар МӨЗ-дерден мұнай сатып алушылар тізімін кеңейткені атап көрсетілген. Мемлекеттік орган маркетингтік схеманың іс жүзінде қалай жұмыс істейтіні туралы түсініктеме бере алмады.

«Маркетингтік схеманы практикада қолдану мәселесі бойынша толығырақ ақпарат алу үшін мұнай өнімдерін өндіруді мемлекеттік реттеу саласындағы уәкілетті органға – ҚР Энергетика министрлігіне жүгінуді ұсынамыз», – деп кеңес берді агенттік.

Энергетика министрлігі «Курсивке» түсіндіргендей, 2022 жылғы норма МӨЗ-дерге «мұнайды өз бетінше өңдеу» құқығын бекіткенін айтты. Мәселен, Атырау және Шымкент МӨЗ-дерінде мұнай өндіруші ұйымдардан өз бетінше сатып алынатын мұнай өңделеді.

Мұны ҚМГ растай отырып, АМӨЗ-де сатып алынатын шикізат көлемі шамалы екенін нақтылады. Ұлттық компания мұнай өңдеу нарығындағы ағымдағы жағдайды келесідей сипаттап отыр:

«Мұнай өнімдері нарығында, сондай-ақ мұнай өңдеу нарығында бәсекелестік жағдайында мұнай өңдеудің процессингтік және маркетингтік моделі жұмыс істейді. Бәсекелестікке жатпайтын жағдай жасауға орын жоқ. Егер мұнай өндіруші ұйым үшін мұнай өнімдерін сатумен өз бетінше айналысқаннан гөрі зауытқа мұнай сату экономикалық тұрғыдан тиімді болса, онда зауыттар болжамды экономикалық тиімділік пен қосымша пайда алу мүмкіндігі болған кезде мұнай сатып алады».

Яғни, екі схема да жұмыс істейді деген дұрысырақ. Ал агенттік айтқандай, схемалардың өзгеруі орын алған жоқ. ҚМГ «МӨЗ-дердің маркетингтік схемаға толық ауысуы бірқатар тәуекелдермен, оның ішінде айналым капиталын толықтыру қажеттілігімен, сондай-ақ нарықтағы отын профициті кезеңінде МӨЗ-дің резервуарлық парктерінің толып кету тәуекелдерімен және сыртқы (экспорттық) нарықтарда сұраныстың болмауымен байланысты», деп атап өтті.

«ҚР МӨЗ-дері маркетингтік схемаға көшуге дайын. Бірақ біздің ойымызша, бұл ҚМГ құрылымындағы нарықтың монополиялануына және тауар нарықтарында бәсекелестіктің болмауына алып келеді», – деп түйіндейді «ҚазМұнайГаз» өкілдері Қазақстанның отын нарығындағы бәсекелестіктің пайдасы туралы аргументтер циклін ұсына отырып.

Тізбекпен төменге қарай

Оптика ауысымы қазақстандық мұнай өңдеудің тұйық шеңберін бұзуға көмектеседі. Жеткізу тізбегі бойынша МӨЗ-ден төменге қарай түсіп, мұндағы жағдайдың қалай екенін көру керек.

Қазақстандағы ең ірі алыс-беріске бейім компаниялардың бірі – «Petrosun» ЖШС. ҚМГ 2023 жылдың қорытындысы бойынша оның қайта өңдеуден түскен үлесін келесідей бағалап отыр: ПКОП көлемінің – 66%-ы, ПМХЗ – 45%, АМӨЗ – 31%. 2012 жылы құрылған компания 10 жыл бойы қытайлық CNPC-нің (51%) және ҚР Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың күйеу баласы Тимур Құлыбаевтың (49%) құрылымдарының бақылауында болды. 2022 жылдың жазында Құлыбаевтың үлесі 1 теңгеге «ҚазМұнайГаздың» меншігіне өтті. ҚМГ атап өткендей, жаңа актив ұлттық компанияға ішкі нарықта мұнай өнімдерін бөлудегі үлесті 80%-ға дейін арттыруға мүмкіндік берді. Мәміледен кейін компанияның жалпы жұмыс схемасы өзгерген жоқ: серіктестік өндірушілерден мұнай сатып алады, МӨЗ-де өңдейді, сыртқы және ішкі нарықтарда сатады. ҚМГ-дағылар Petrosun-ның мақсаттарын келесідей белгіленгенін хабарлады: «ҚР мұнай өнімдері нарығында тиімді операция жасау, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және мұнай өнімдерінің ішкі нарығына және экспортқа жанар-жағармай сату кезінде барынша пайда алу».

Petrosun – жоғары рентабельді компания. Kursiv Research бағалауы бойынша, ҚМГ деректеріне сүйене отырып, көтерме сатудың рентабельділігі 2023 жылы 7%-ды (екінші жыл қатарынан), активтердің рентабельділігі 69%-ды (2022 жылы – 39%) құрады. Сол жылы ПМХЗ-ның ROS көрсеткіші 36% (бір жыл бұрын небәрі 7% еді), ROA көрсеткіші 17% (2022 жылы – 2%) деңгейінде болды. Petrosun-ның алдыңғы кезеңдердегі қаржылық есептілігі туралы мәліметтер қолжетімді емес. Компанияның ROS көрсеткіші айтарлықтай жоғары болғанын жоққа шығара алмаймыз.

Көтерме сауданың жоғары рентабельділігінің табиғаты экспорттық жеткізілім бағалары мен ішкі нарықтағы бағалар арасындағы айтарлықтай айырмашылық болуы мүмкін. Монополияға қарсы орган бірнеше рет атап өткендей, мұндай жағдай құбыр инфрақұрылымына қолжетімділіктің шектеулеріне байланысты туындайды.

«Нарықты реттеуді іске асыру және жеке нарық үшін инвестициялық тартымдылықты арттыру шеңберінде мемлекеттің бағаны тікелей реттеуінен бас тарта отырып, ішкі (мерзімді келісімшарттар, фьючерстер, биржадан тыс туынды құралдар) және сыртқы тауар нарықтарының (нетбэк) баға индикаторларын пайдаланып, мұнай мен мұнай өнімдеріне теңгерімді баға реттеу тетігін енгізуді қамтамасыз етуге көшу қажет», – деп атап өтті Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі.

Егер құбыр инфрақұрылымына қолжетімділік тең болса және ішкі нарықтағы бағалар экспортталғандармен бірдей болса, downstream-мұнай бизнесінің сегменті (мұнай өңдеу) инвесторлар үшін тартымды әрі маркетингтік схема қажет болуы мүмкін. Алайда бұл алдағы 5-10 жылдық перспективаның еншісіндегі шаруа.

Процессинг әлде маркетинг?

МӨЗ жұмысының қай моделі (процессингтік немесе маркетингтік) оңтайлы екендігі туралы пікірталастар тек Қазақстанда ғана емес, Ресей Федерациясында да жүріп жатыр.

Экономистер мен салалық бірлестіктер өкілдерінің аргументтері процессингке қарсы.

«Процессинг кезінде МӨЗ балансында өндірістің толық шығындары есепке алынбайды. Өйткені бұл шығындарда қайта өңделетін мұнайдың құны (бағасы) көрсетілмейді. Нәтижесінде өндірілетін мұнай өнімдерінің өзіндік құны, сондай-ақ олардың бағасы МӨЗ деңгейінде емес, холдинг деңгейінде анықталады. Бұл қайта өңдеу өндірісіндегі шығындардың нақты көлемінің бұрмалануына әкеледі», – деп атап өтіпті ресейлік ғалым, экономика ғылымдарының кандидаты Анна Семенова диссертациясының авторефератында.

Процессингтік схеманы қолдану нәтижесінде МӨЗ шығындарды төмендетуге қатысты ынталандырудан айырылады және инвестициялық жобаларды іске асыру үшін қаражат жинай алмайды.

«Процессингті қолдану көбінесе мұнай компанияларының барлық ақша ағындарын жоғары менеджменттің қолына шоғырландыруға деген ұмтылысына байланысты. Атап айтқанда, бұл салық салудан жалтаруға әкелетін капитал қозғалысының ашық емес схемаларын жүргізуге мүмкіндік береді. Мұндай құбылыстар жиі кездеседі әрі көпшілікке кеңінен танымал. Сонымен қатар өңдеуден бас тарту экономикалық механизмде теріс деформацияларға әкеліп қана қоймайды, керісінше оң нәтижелерге, соның ішінде қаржы ресурстарының қозғалысындағы ашықтыққа айналады», – дейді экономист.

Ресейдің мұнай өңдеушілер мен мұнай химиктері қауымдастығындағылар да осындай пікірді алға тартып отыр. «Процессингсіз модель мемлекетке мұнай өңдеу зауытының қаржылық есептілігімен неғұрлым айқын көріністі көруге және кәсіпорындардың нақты тиімділігін объективті бағалауға мүмкіндік береді», деген пікірде.

Дегенмен, кейінгі жылдары Ресей нарығында мұнай өңдеу зауыттарының процессингсіз модельден процессингті модельге ауысуына қатысты нақты мысалдар пайда болды және модельге қайта оралу туралы фактілер жоқ.

2021 жылдың қаңтарында «Лукойлдың» төрт МӨЗ-і (Волгоград, Пермь, Төменгі Новгород және Ухта) процессинг моделіне көшті. Іс жүзінде компания 2005 жылы бас тартқан схемаға қайта оралды. Содан кейін «Лукойл» өкілдері процессингсіз схема «мұнай өңдеу зауыттарының қаржылық табыстылығының айқын көрінісін» және «оларды модернизациялау үшін қаржыландыруды жеңілдетуді» қамтамасыз етеді, деп есептеді.

Бірақ 2023 жылдың шілдесінде ресейлік мұнай алыбының басшылығы ұйымдастырушылық шығындарды оңтайландыру тетіктерін іздей бастады. Осы орайда ұсынылған шаралардың бірі – қайта өңдеудің процессингтік схемасына оралу. Енді «Лукойлдың» мұнай өңдеу қуаты бас компанияның алыс-беріс шикізатымен жұмыс істеп, оған дайын мұнай өнімдерін қайтарып беріп отыр.