Қорғаныс бюджеті. Державалар
2024 жылдың тамызында GlobalFirePower әлемдегі 145 елдің қорғаныс саласына бөлінетін қаржыны анықтады. Зерттеу ұйымының мәліметінше, АҚШ өз қауіпсіздігіне ең көп қаржы бөлетін ел. 2024 жылы қорғаныс саласына 831,8 млрд доллар бөлді. Одан кейінгі тізімді Қытай (227 млрд доллар), Ресей (109 млрд доллар), Үндістан (74 млрд доллар) және Сауд Арабия елдері (71,7 млрд доллар) орналасқан. Әлемде қорғанысқа ең көп қаржы бөлетін елдердің ондығына кіретін елдердің ең төменгі бюджеті 50 млрд және 12 млрд доллар аралығында қалыптасты.
Елімізде қорғаныс саласының шығыны қанша?
Қазақстан қорғаныс саласына бөлінетін бюджеті Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына кіретін елдер арасында Ресейден кейін екінші, ал Орталық Азия елдері бойынша бірінші орында. Мысалы, 2024 жылға республикалық бюджеттен қорғаныс саласына бөлінетін шығын көлемі 1,2 трлн теңгеге жуықтады. Мұны биылғы жылдың І жартыжылдығындағы теңгенің долларға шаққандағы орташа бағамы бойынша есептесек, қорғанысқа бөлінетін қаржы көлемі шамамен 2,6 млрд долларды құрап отыр.
Елімізде қорғаныс саласынан бөлек күштік құрылымға бөлінетін саланың бірі – қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі. Бұл бюджеттің басым бөлігі ҚР ІІМ-ге тиесілі республикалық бюджеттен бөлінетін шығыстың бір бөлігі. Көптеген елде бұл бюджет біртұтас ретінде қалыптасып, жалпы «қорғаныс бюджеті» деп аталады. Мәселен, GlobalFirePower 2024 жылы Қазақстан жалпы қорғанысқа 7,5 млрд доллар бөлді деген ақпарат таратты. Олар жалпы қорғанысқа бөлінетін қаржының мынадай түрлерін: сатып алу, техникалық қызмет көрсету, әлеуметтік қолдау және зейнетақымен қамтамасыз ету сияқты барлық үкімет немесе жергілікті орган тарапынан қаржыландыратын шығыс көлемінің жиынтығын қамтиды. Қазақстан бұл тізімде 42-орында тұр.
Қаржының басым бөлігі қайда жұмсалады?
ҚР Қаржы министрлігінің биылғы жылдың тамыз айындағы түзетілген республикалық бюджетінде қорғанысқа бөлінетін бюджет шығынының 36,1%-ы немесе 421,3 млрд теңгесі – «мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты орындауды қамтамасыз етуге» бөлінсе, 18%-ы немесе 209,4 млрд теңге ҚР Төтенше жағдай министрлігіне тиесілі. Ал қорғаныс шығындардың басым бөлігі 45,5% немесе 531 млрд теңге – «Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің жауынгерлік жұмылдыру дайындығын қамтамасыз ету» саласына бөлінеді.
Әскери қуаттылық-заманауи қаруда
Қазақстан әскер қуаттылығы бойынша әлемде 58-орында. GlobalFirePower агенттігінің мәліметі бойынша мемлекеттердің әскери қуаттылығы 60-тан астам факторларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан бірқатар әскер түрлері бойынша жақсы көрсеткіштерге қол жеткізген. Әскери қуаттың маңызды түрлері : құрлықтық әскер, жойғыш ұшақтар, тасымалдау көліктері, артиллерия, танк.
Жойғыш ұшақтар: кез келген жаһандық державаның алдыңғы қатардағы қорғаушысы болып қала береді. Оның ішінде 5-ші буын жойғышы топты басқарады және 4.0/4.5-ші буын үлгілері әлі де қатардан қалған жоқ. Қазіргі заманғы жойғыштар/ұстағыштар әуе зымырандық шешімдерімен біріктірілген қуатты жетілдірілген радар жүйелерімен жабдықталған. GFP рейтингінде қарастырылатын осындай типтердің мысалдарына америкалық F-22 / F-15 / F-16 / F/A-18, ресейлік Су-27/35 және Микоян МиГ-29, Eurofighter Typhoon, француздық Dassault жатады.
Ұстағыш ұшақтар: Бұл ұшақтар әртүрлі әуе-жер оқ-дәрілеріне кеңірек қолдау көрсету арқылы жердегі нысандарға шабуыл жасау үшін арнайы әзірленген (осы себепті тізімге көп рөлді платформалар кірмейді).
GFP рейтингінде қарастырылатын осындай үлгілердің мысалдарына ресейлік Су-24 «Фенсер», америкалық Lockheed Martin F-35 «Lightning II», Boeing B-52 сияқты габаритті арнайы бомбалаушы нысандары, жеңіл соққыға қарсы шешімдер жатады.
Көлік флоты. Жүк тасымалы: Тұрақты қанатты көлік ұшақтары қазіргі әскери күштердің «қозғалтқыштары мен шайқаушылары». Осы себепті GFP рейтингі әрбір жеке жаһандық державаның адам мен машинаны қашықтыққа жылжыту мүмкіндігін ескереді. Көлік флотының күші тиісінше Boeing C-17 «Globemaster III», Airbus CN-235 және Cessna 208 үлгілерімен бейнеленген стратегиялық, тактикалық және пайдалылық деңгейіндегі түрлерін қамтиды.
Ұрыс танкісі: GFP жыл сайынғы рейтинг үшін әрбір ұлттық күштің алдыңғы шептегі броньды ұрыс жүйелерін бақылайды. Дөңгелектердің конструкциялары қызметтің барлық саласынан (Армия, Теңіз жаяу әскерлері) есепке алынады. Көлік үлгілеріне немістің «Leopard 2» (суретте) және ресейлік Т-90 негізгі жауынгерлік танкілері (MBTs), сондай-ақ Таиландтың «Stingray» жеңіл танкі сияқты жеңіл класты жүйелер жатады. Қазіргі уақытта әзірленіп жатқан немесе алдағы жылға тапсырыс бойынша өнімдер есепке алынбайды.
Артиллерия: Заманауи соғыстың өзі сияқты, сүйретілген артиллерия бүгінде көптеген құрлықтағы күштердің жүрегінде қалады, қашықтығы мен жанама атыс күшін бірдей әртүрлі калибрлерде ұсынылған әртүрлі снаряд түрлерімен біріктіреді. Қазіргі уақытта әзірленіп жатқан немесе алдағы жылға тапсырыс бойынша өнімдер есепке алынбайды. Қорытындыларға кемінде 120 мм калибрлі ауыр миномет жүйелері кіреді.
