Әлем елдері пайыздық мөлшерлемені төмендетіп жатқанда, Ұлттық банк неліктен қатаң ақша-несие саясатын ұстанып отыр

АҚШ, Еуроаймақ және көптеген дамушы экономикалар ақша-несие саясатын жеңілдетіп жатыр. Ал Қазақстан Ұлттық банкі негізгі мөлшерлемені қатарынан екінші рет өзгеріссіз қалдырды. Мұндай шешім әлемдік трендке қарсы қадам сияқты көрінеді.

Төмендеудің төркіні

Kursiv Research әлемнің 82 мемлекетіндегі ақша-несие саясатының үш негізгі көрсеткішіне тоқсан сайын талдау жүргізіп келеді: орталық банктердің мөлшерлемелері, жылдық тұтынушылық инфляцияның динамикасы және осы көрсеткіштер арасындағы айырмашылық, яғни нақты ставка. Нақты ставканың деңгейі ақша-несие саясатының қатаңдығы немесе жұмсақтығы туралы түсінік береді.

Орталық банктердің медиандық мөлшерлемелері 2024 жылдың қазан айында 6,4%-ға тең болды, бұл шілде айындағы 6,5%-дан төмен. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) және G20 елдерінде бұл көрсеткіш 5,0%-ды құрады (шілдеде 5,6% болған), ал басқа экономикаларда – 7,4% (шілдеде 7,6%).

Жаһандық инфляция баяулап келеді. 2024 жылдың сәуірінде Kursiv Research 82 елдің медиандық инфляциясын 3,9% деңгейінде тіркесе, шілдеде бұл көрсеткіш 3,7%-ға, ал қазанда 3,6%-ға дейін төмендеген. Көптеген елде тұтынушылық бағалардың динамикасы мақсатты деңгейде – 2%-5% аралығында сақталып отыр (негізінен дамыған және дамушы елдер үшін).

2024 жылдың қазан айының ортасында нақты пайыздық мөлшерлемелер әлем бойынша төмендеуді жалғастырды. Шілдеден бері 82 реттеушінің тек төртеуі есептік мөлшерлемені көтеру туралы шешім қабылдаса, 42-і (оның ішінде Қазақстан Ұлттық банкі де бар) үш ай ішінде кем дегенде бір рет мөлшерлемені төмендетті.

2024 жылдың қазан айында 82 экономиканың нақты мөлшерлемелерінің медиандық мәні шілде деңгейінде қалып, 2,2%-ды құрады. G20 және ЭЫДҰ елдерінде медиандық нақты ставка 2,2%-ды (шілдеде 2,1%) құраса, басқа экономикаларда – 2,4% (шілдеде 2,7%).

Алғашқы топта (ЭЫДҰ + G20) орташа нақты мөлшерлеме әлі де теріс аймақта. Инфляцияның баяулауына және Түркияда қатаң ақша-несие саясатының сақталуына байланысты қазанда ол –3,0%-ға дейін өсті (шілдеде –6,2%). Максималды нақты мөлшерлемелер Ресейде (10,4%) сақталып отыр. Мұнда кейінгі айларда инфляцияның өсуі байқалды және орталық банк бағаның өсуіне жедел әрекет етті. Сондай-ақ Бразилияда (6,3%) және Мексикада (5,9%) жоғары деңгей сақталған. Аргентинада гиперинфляцияға байланысты ең төменгі нақты мөлшерлеме (-169%) байқалды. Ал тарихи дефляциялық трендтерге ие елдер – Жапония (-2,75%) және Швейцария (0,2%).

Әлемнің ірі экономикаларында мөлшерлемелерді төмендету циклі басталды. Англия банкі ақша-несие саясатын жеңілдетуге шілде айында кірісті (мөлшерлеме 25 б.т.-қа төмендетіліп, 5,0%-ға жетті). Бұл шешім реттеушіге оңайға соққан жоқ: ақша-несие саясаты комитетінің тоғыз мүшесінің бесеуі ғана мөлшерлемені төмендетуді қолдап дауыс берді. Қыркүйекте екі ірі әлемдік орталық банк – ФРЖ және ЕОБ мөлшерлемені төмендетті әрі батыл қадам жасады. АҚШ реттеушісі мөлшерлемені бірден 50 б.т.-қа төмендетіп, 5,0%-ға дейін түсірді.

Еуропалықтар негізгі қаржыландыру тетігі шеңберінде қарыз алу құнын 60 б.т.-қа қысқартты, бұл 3,60%-ды құрады. Орталық банктердің мұндай шешімдеріне инфляцияның 2% деңгейіне оралуы әсер етті: АҚШ-та қыркүйек айында инфляция 2,4%-ды құрады, ал Еуроаймақта тамыз айындағы бағаның өсуі 2,2%-дан аспады.

G20 және ЭЫДҰ құрамына кірмейтін экономикаларда ақша-несие саясатын жұмсарту әлдеқайда айқын болды. Жоғары инфляциясы бар үш елде (Ангола, Малави, Нигерия) ең жұмсақ ақша-несие саясаты байқалды. 52 мемлекеттің жетеуінде ғана нақты мөлшерлемелер теріс болса, 19-ында нақты ставка 2%-дан аспады. Ең қатаң монетарлық саясат Мозамбикте (нақты ставка 10,75%), Пәкістанда (10,6%) және Шри-Ланкада (8,75%) сақталды. Алғашқы екі елде екі таңбалы инфляция тіркелген, ал Шри-Ланкада инфляциялық динамиканы түсінудегі бұрмалаулар өткен жылдың жоғары базасымен байланысты.

Бас банктің байламы

2024 жылдың қазан айының ортасында Қазақстандағы нақты пайыздық мөлшерлеме 5,95%-ды құрап, шілде айындағы 5,65%-дан жоғары болды. Бұл көрсеткіш кейінгі 12 ай бойы тұрақты түрде 5%-дан жоғары болып келеді. Қазан айындағы шолу бойынша, Қазақстан нақты мөлшерлеме деңгейі бойынша ТОП-10 елдің қатарына енді.

Осы жылдың 11 қазанында Қазақстан Ұлттық банкінің Ақша-несие саясаты жөніндегі комитеті негізгі мөлшерлемені өзгеріссіз қалдыру туралы шешім қабылдады: 14,25% +/- 1 пайыздық тармақ. Осындай шешім қыркүйек айында да қабылданған болатын. Соңғы рет мөлшерлеме шілде айында төмендеген еді.

Қазақстан Ұлттық банкі өзінің ұстанымын бірқатар дәстүрлі аргументтермен түсіндіріп отыр. Біріншіден, 2024 жылдың қыркүйек айындағы инфляция деңгейі 8,3%-ды құрап, мақсатты көрсеткіштен (5%) едәуір жоғары болды. Сондай-ақ Ұлттық банк қыркүйек айындағы айлық инфляцияның орташа тарихи деңгейден (0,3%) асып, 0,4%-ға жеткенін атап өтті. «Жалпы және негізгі инфляцияның маусымдық түзетуді ескере отырып, көктем және жаздың басындағы деңгейлерден жоғары қалыптасуы байқалады», – деп хабарлады ҰБ.

Екінші фактор – халық пен сарапшылардың инфляциялық күтулерінің өсуі. Үшінші фактор – қыркүйек айында азық-түлік бағасының өсуі. Ұлттық банк FAO индексінің барлық тауарлар бойынша өскенін алға тартты. Бұл көрсеткіш шынымен 3,1%-ға өсіп, 122,4 тармаққа жетті. Индекс мұндай айлық өсімді 2022 жылдың наурызынан бері көрсетпеген еді. Бұл жолы азық-түлік бағалары геосаяси шиеленістің емес, Бразилия, АҚШ және басқа экспорттаушы елдердегі құрғақшылыққа байланысты дәнді дақылдар мен қант ұсынысының төмендеуіне деген алаңдаушылықтың әсерінен өсті.

Төртінші фактор – Ресейдегі жоғары инфляция және Ресей Орталық банкінің пайыздық мөлшерлемені 19%-ға көтеруі, бұл реттеушінің мөлшерлемені одан әрі көтеру жоспарлары бар.

«Инфляциялық тәуекелдер сақталып отыр», – деп атап өтті Ұлттық банк. «Сыртқы факторлар бойынша олар Ресейдегі инфляцияның жоғарылауымен және әлемдік азық-түлік бағасының өсуімен байланысты. Ал ішкі факторлар бойынша тұрғын үй-коммуналдық қызмет тарифтерінің өсуі, фискалдық ынталандыру аясында ішкі сұраныстың тұрақтылығы, инфляциялық күтулердің тұрақсыздығы және тұтынушылық несиелеудің өсуі байқалады». Осы факторлар реттеушіні қатаң ақша-несие саясатын ұстануға мәжбүрлейді.

Басқа да жағдайлар

Қазақстан Ұлттық банкінің дәлелдері сенімді көрінгенімен, назар аударуға тұрарлық бірнеше жайт бар. Реттеуші жұмсартылған қатаң ақша-несие саясатын ұстануды жалғастырып жатқанын айтқанымен, нақты мөлшерлеме көрсеткішіне сүйенсек, ақша-несие саясатының одан әрі қатаңдай түскені байқалады. Бұл 2016 жылы инфляциялық таргеттеу басталғалы бері ең жоғары жылдық орташа деңгейлердің біріне жетті.

Ұлттық банк инфляцияның мақсатты деңгейден жоғары екенін еске салады. Өкінішке қарай, пандемия басталғалы бері біз инфляциялық мақсатқа жете алмадық. Бірақ бұл Қазақстандағы есептік мөлшерлемені ара-тұра төмендетуге кедергі болмады.

Жұмсақ қатаң ақша-несие саясатын сақтаудың маңызды дәлелі – негізгі инфляцияның тұрақты жоғары деңгейі. Алайда реттеушінің хабарламасында бұл мәселе егжей-тегжейлі қарастырылмаған. Қыркүйек айының қорытындысы бойынша негізгі инфляция 7,6%-ды құрады (екінші ай қатарынан өзгеріссіз қалды) және бірнеше ай бойы бұл тұрақты инфляциялық компонент жалпы тұтыну бағаларының динамикасынан төмен деңгейде тұр. Салыстырмалы түрде алсақ, АҚШ-та пайыздық мөлшерлеме төмендеу циклы негізгі инфляция құрама көрсеткіштен жоғары болған кезде (3,3% қарсы 2,4%) басталды. Сондай-ақ Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатының бөлшек және корпоративтік сектордағы қарыз алудағы пайыздық мөлшерлемелерге әсерін егжей-тегжейлі талқылаған жоқ. Тамыз айының қорытындысы бойынша, екінші деңгейлі банктер кәсіпкерлік субъектілеріне берген несиелердің сыйақы мөлшерлемесі орта есеппен 19,3%-дан 19,5%-ға өсті, ал шағын (+0,7 пайыздық тармақ) және ірі компаниялар (+1,8 пайыздық тармақ) ұзақ мерзімді қарыздарды қымбатқа алуда. Тұтынушылық несиелер бойынша мөлшерлемелер, монетарлық жағдайлардың өзгеруіне шамалы сезімтал болғандықтан, өзгеріссіз қалды – 19,7%. Қысқа мерзімді несиелер бойынша мөлшерлемелердің өсуін ұзақ мерзімді несиелер бойынша мөлшерлемелердің төмендеуі өте