Қазақстандық эндаумент-қорлар қаржыны қайдан алады, қалай жұмсайды?

Қазақстанда 21 эндаумент-қор жұмыс істейді. Олардың бірнешеуі ғана қор нарығына инвестиция салады. Негізгі инвестициялық табыс меценаттық қызмет объектісін – ЖОО, мектеп немесе медициналық орталықты қолдауға бағытталады. Қорлардың басым бөлігі қайырымдылықтан түскен қаражатты депозиттерде ұстайды немесе бірден пайдаланады.

Әлемдік тәжірибеде эндаумент қорлары компаниялар мен жеке тұлғалардан қайырымдылық жинап, оларды қаржы құралдарына салады және алынған инвестициялық кірісті студенттерге грант беруден бастап медициналық зерттеулер жасауға дейін қолданады.

KusivMedia бірнеше қазақстандық эндаумент-қорларға инвестициялық стратегия туралы сұрақтар қойып, олардың әлі де аз инвестиция жасайтынын анықтады.

Сыртқы нарыққа инвестициялар

Елдегі ең көне әрі ең үлкен Nazarbayev Fund әлемде қабылданған модель бойынша жұмыс істейді. Баспасөз қызметінің ақпаратына сүйенсек, қор өз қаражатын (шамамен 1 млрд) шетелдік өтімді нарықтарға шығарады. Портфельдің көп бөлігі (63%) мемлекеттік және корпоративтік облигацияларға, 32% – баламалы құралдарға (хедж-қорлар, жеке қорлар, тікелей инвестициялар), 5% – акцияларға және қысқа мерзімді депозиттерге салынады. 2024 жылы қор 6% долларлық кірісті күтеді.

Эндаумент-қордың ішінде қамқоршылар кеңесінен бөлек, инвестициялық комитет бар, ол қандай құралдарға қаражат салу керек екенін таңдайды. Айта кетейік, көптеген қазақстандық эндаумент-қорларда инвестициялар туралы шешімді қамқоршылар кеңесі қабылдайды.

Айта кетейік, Nazarbayev Fund қолдайтына – Назарбаев Университеті (оның ішінде ғылыми қызметті) және Назарбаев Зияткерлік мектептерін тікелей қаржыландыруға тыйым салынған. Оқу орындарын инвестициялық кіріспен ғана қаржыландыруға болады.

Standard инвестициялар

«Білім, ғылым және ағартушылықпен айналысамыз. Атаулы көмек көрсетпейміз. Біздің міндетіміз – әрбір адам өз елінде тегін және қолжетімді ем ала алатындай етіп Қазақстанда озық технологияларды дамыту және енгізу» – дейді UMC жүрек орталығы жанындағы Heart Center Foundation қорының директоры Мұрат Зауыров.

Heart Center Foundation кардиология, кардиохирургия және трансплантологияны дамытуға ықпал ететін бастамаларды қолдап, тек қазақстандық нарыққа инвестиция салады. Қордың шамамен 1,2 млрд теңге мөлшерінде активтері бар. 900 млн теңге қазақстандық банктердегі овернайттарда, 250 мың – Jusan Invest екі валюталық пифтерінде сақталады. Сондай-ақ, эндаумент-қордың иелігінде қонақ үй бар. Кардиохирургиялық орталық және Ана мен бала орталығы пациенттерінің 97% өңірлерден келгендіктен, қор медициналық мекемелердің жанынан арзан тұрғын үй салды.

«Қор өз бетінше ақша таба алады және табуы керек. Әлеуметтік кәсіпкерлік қорға тұрақтылықты сақтап қана қоймай, жобаларды дамытуға көмектесетін қосымша табыс табуға мүмкіндік береді» , – дейді Зауыров.

Қор донорлық органдарды ұзақ уақыт сақтауға және тасымалдауға арналған құрылғылар шығаратын зауыт салу жобасын жоспарлап отыр. Қазіргі таңда зауыттың жобалау-сметалық құжаттамасы әзірленіп, қаржы іздестірілуде. Heart Center Foundation-да құрылыс 2025 жылдың көктемінде басталуы тиіс. Қор қаражатының 900 млн теңге сомасындағы бөлігі овернайттарда сақталады.

Қор эндаументтің икемді болуына және шұғыл жобаларға қаражат бөлуге көмектесетінін атап өтті. Зауыров маңызды бастамаларды жүзеге асыру үшін қазір ақша қажет екенін айтады. 

Аралас жоспарлар 

Санкт-Петербург Еуропалық университетінің Алматыда құрған компьютерлік технологиялар, медицина және климаттық саясат саласындағы зерттеулерді дамытатын «Аврора-Ата» қоры әзірге қазақстандық нарыққа инвестиция салады. Эндаумент портфелінің 80% Қаржы министрлігінің облигацияларында, қалған 20% жетекші қазақстандық компаниялардың акцияларында жатыр. Шағын бөлігі ақша нарығының құралдарына (РЕПО) салынған. Қордың жалпы қаржысы шамамен 550 млн теңгені құрайды.

Қордың қамқоршылар кеңесінің төрағасы Светлана Лаврова эндаумент-қордың жоспарында тағы бір портфель қалыптастыру бары айтады. Ол халықаралық қор нарықтарына және ESG күн тәртібіне бағытталады. Қор басқарушы компаниялар эндаументтермен жұмыс істеуге аса ынталы емес екенін айтады. 

«Олардың көпшілігі осы типтегі ұйымдардың мәнін соңғы уақытқа дейін толық түсінбей келген еді», – дейді Лаврова. 

Алматы техникалық университеті жанындағы эндаумент-қор өзінің жұмысына сырттан араласпау қағидатын қатаң ұстанады. Оның қаржы көлемі 50 млн теңгені құрайды. Қор облигацияларға (портфельдің 78%), сондай-ақ РЕПОҒА (20%) қаражат салады. Қалған қаржыны депозитте сақтайды. Қордағы инвестициялық кірістен түскен қаражаты гранттарға, стипендияларға, сондай-ақ, робототехника, биология және экология салаларындағы стартап-жобаларға бағытталады.

Қордың меценаттары – университеттің өзі, түлектер мен профессорлар, Lancaster Group акционері Гаухар Қаппарова. «Целинный» заманауи мәдениетті дамыту және қолдау қоры консервативті инвестициялық стратегиясын ұстанады. Қазақстандық нарыққа назар аудару, сонымен қатар, портфель тәуекел деңгейі төмен американдық облигацияларды қамтуы мүмкін. Қор портфелінің 55% – ірі квазимемлекеттік компаниялардың корпоративтік бондтарында, 35% – АҚШ қазынашылық облигацияларында, 10% – депозиттерде ұстайды.

Депозитке сенім

Инвестиция салмайтын, бірақ депозитте қаражат ұстайтын қорлардың бірі – «Қазақстан халқына» қоры (ҚР-дағы нысаналы капиталдың көлемі бойынша екінші қор, 9,7 млрд теңге). Қордың нысаналы капиталын «Endowment Qazaqstan halqyna» компаниясы басқарады.

«Қаражатты тек банктердегі депозиттерге орналастыру түріндегі консервативті стратегия бұл бірінші кезекте «Қазақстан халқына» қорына берілген қайырымдылық қаражат екендігі маңызды. Инвестициялардың сенімділігі мен ұтымдылығы бірінші кезекте тұр», – деп түсіндіреді Endowment Qazaqstan halqyna корпоративтік қорының директоры Шыңғыс Шарапиев.

Шарапиев «Қазақстан халқына» тек «білім беру гранттары» қайырымдылық бағдарламасын қаржыландыру үшін құрылғанын атап өтті.

Депозиттер бойынша алынған сыйақы халықтың әлеуметтік осал топтарынан шыққан студенттердің және қаңтар оқиғасы кезінде зардап шеккен балалардың, сондай-ақ, наразылықтар кезінде қаза тапқан азаматтардың балаларының гранттарын ішінара төлеуге жұмсалады. 2024/25 оқу жылында 93 ЖОО-дан 3 мыңға жуық студент грант иегері атанған.

Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті жанындағы эндаумент-қорға салынған инвестиция жасамай, «корпусты» қалыптастырумен ғана айналысады.  Дегенмен бұған дейін жиналған қаражат инфрақұрылымды жақсартуға, ғылыми қызметті қолдауға (ғалымдардың монографиясын жариялау) және стартап-жобаларға жұмсаған. Университет абаттандырылып, жөндеу жұмыстары жүргізіліп, қажетті нысандармен жабдықталған. Қаражат мәдени, ғылыми және білім беру іс-шараларын өткізуге де пайдаланылды.

Алматыдағы KIMEP Alumni Endowment fund тура осы бағытта жұмыс істейді. 

«Батыс моделі бойынша классикалық эндаумент шеңберінде инвестициялауға әлі мүмкіндігіміз жоқ. Бос қаражат операциялық қажеттіліктерге және студенттердің оқу ақысына жұмсалады», – дейді қор қамқоршылар кеңесінің мүшесі Заңғар Бозтаев.

Қор соңғы екі жылда меценаттардан 142,6 млн теңгеден астам қаражат жинаған. Қолдаушылар қатарында McKinsey басқарушы серіктесі Дулатбек Икбаев, Халық банкінің қаржы директоры Мұрат Көшенов, «Атамекен» ҰКП Алматы филиалының басшысы Нұрсұлтан Шоқанов бар. 

Нәтижесінде 20 студент төрт жылдық грант, жыл сайынғы стипендия мен жатақханадан орын алды. Университет осы стипендиаттар үшін барлық төрт жылдық оқу ақысын тіркеді. 

«Олардың бірі зағип студент болған. Университет өз тарапынан сапалы, толыққанды білім алу үшін барлық қажетті инфрақұрылымды ұсынады», – дейді қордың директоры Айдана Сұлтан.