Қарашада Орталық Азиядағы тұтынушылық сенім қандай болды

Freedom Finance Global Орталық Азия елдері: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан тұрғындарының тұтынушылық сенімін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін он жетінші ай зерттеп келеді. 2024 жылғы қарашада тұтынушылық сенімділіктің біркелкі серпіні байқалды. Өсім тек екі елде ғана байқалды, оның үстіне үш елде екі-үш айлық индекстің трендтері орын алды. Ал инфляциялық көңіл-күй динамикасында көрсеткіштер күрт өзгерген, барлық мемлекетте нашарлау байқалады. Аймақтағы девальвациялық күтулер ұлттық валюталардың әлсіреуі аясында іс жүзінде барлық жерде қайта өсті.

Қараша айында Орталық Азиядағы екі елде тұтынушылық сенім индексі (CCI) жақсарды. Қырғызстан екі ай қатарынан құлдырағаннан кейін, индекстің аздап қалпына келгенін көрсетті. Тәжікстанда үш ай аздап құлдырау орын алғаннан кейін, қалпына келді. Қазақстан екі айдан кейін айтарлықтай төмендеп, 2024 жылдың мамырынан бастап ең төменгі көрсеткішке жетті. Өзбекстанда төртінші ай қатарынан CCI айлық динамикасының тербелісі байқалады. Бұл жолы индекс қазан айындағы өсімнен кейін айтарлықтай төмендеді.

Қазақстан мен Өзбекстанда сарапшылар халық санына шамалас ай сайын 3 600, Қырғызстанда 1 600 және Тәжікстанда 1 200 сауалнамадан жинайды. Зерттеулер әлемнің көптеген елінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін пайдаланылатын және United Research Technologies Group компаниясы жергілікті міндеттерге бейімделген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі – телефон арқылы сұрау. Пікіртерім сауалнамасы бейімдендірілген: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Қарашада Қазақстандағы тұтынушылық сенім индексі 101,3 пунктті құрап, айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Бұл осы жылдың мамыр айынан бергі ең төмен көрсеткіш болды. Респонденттердің көңіл-күйі бес субиндекстің төртеуі бойынша нашарлады. Өткен 12 айдағы экономикалық ахуалдың өзгерістерін бағалау бойынша ең көп төмендеу болды. Өткен жылғы қарашамен салыстырғанда, CCI экономикалық ахуалдағы өзгерістерді бағалаудың айтарлықтай төмендеуінен едәуір әсерлі 6,9 пунктіге құлады.

Өткен 12 айда экономикадағы оптимизмнің күрт төмендеуі

Экономикадағы өзгерістерді бағалаудың қосалқы индексі өткен 12 айда қазанмен салыстырғанда, 5,8 пунктіге күрт төмендеп, 76,8 пунктті құрады. Бұл нәтиже мамыр айынан бергі ең төмен нәтиже болып шықты. Экономикада қолайлы өзгерістер болды деп есептейтін қазақстандықтардың үлесі 18,7% -дан 16,1% -ға дейін төмендеді. Оның үстіне жағымсыз жауаптар үлесінің 39,6% -дан 44,4% -ға дейін ұлғаюы анық байқалады.

Жас топтары бөлінісінде 45-59 жас аралығындағы респонденттер оптимизмнің ең үлкен төмендеуін көрсетті. Олардың арасында оң жауаптардың үлесі 16,7% -дан 12,7% -ға дейін төмендеп, барлық жас топтары арасындағы ең нашар нәтижені көрсетті. Сонымен қатар сауалнамаға қатысушылардың арасында да оң жауаптар үлесінің төмендеуі байқалды. Көш басында 29 жасқа дейінгі жастар қалып отыр, олар 19,8% -ды құрады, бұл қазан айындағы көрсеткіштен 3,2 п.к. төмен.

Өңірлік бөліністе ең көп нашарлауды Атырау облысы көрсетті. Онда оң жауаптардың үлесі 25,1% -дан 9,5% -ға дейін төмендеді. Бұл нәтиже қараша айындағы барлық өңірлердің ішіндегі ең нашар нәтиже болды. Сонымен қатар Батыс, Шығыс Қазақстан және Жамбыл облыстарында үлкен айлық құлдырау тіркелді, онда оптимистердің осындай үлесінің төмендеуі 10-12 п.п. құрады. Екінші жағынан, үздік нәтижені Маңғыстау облысының респонденттері көрсетті, онда оң жауаптардың үлесі 23,5%-ды құрады, бұл орташа республикалық көрсеткіштен айтарлықтай жоғары.

Жеке материалдық жағдай бойынша болжамдардың нашарлауы

Келесі 12 айдың көкжиегінде жеке материалдық жағдайдың өзгеруі болжамының қосалқы индексі де 4,6 пунктіге күрт төмендеп, 127,9 пунктіге жетті. Бұл зерттеудің барлық уақытындағы үшінші ең нашар нәтиже. Материалдық жағдайымыз жақсарады деп санайтындардың үлесі қазан айындағы 50% -дан қараша айында 47,2% -ға дейін төмендеді.

Алайда жас бөлінісінде оптимизмнің төмендеуі барлық топтар бойынша байқалмайды. 29 жасқа дейінгі жастар арасында ең күшті құлдырау тіркеледі, онда оң көзқарастағы респонденттердің үлесі 67,1% -дан 61,3% -ға дейін төмендеді. Дегенмен, бұл көрсеткіш барлық жас топтары арасында бәрібір үздік болып табылады. Ал аға буын арасында 60 жастан бастап, керісінше, оптимизмнің аздап қалпына келуі байқалды: Қазақстандықтардың 32,5% қазан айында 31,1% -ға қарсы жауаптардың оң нұсқаларын таңдады.

Өңірлік жоспарда жеке материалдық жағдайдың өзгеру болжамы бойынша пессимизмнің ең көп ұлғаюы Ақтөбе және Қызылорда облыстарында байқалады, онда оң жауаптардың үлесі тиісінше 15 және 14 п.п. төмендеді. Дегенмен, қараша айында Жетісу облысының тұрғындары ең нашар деп жауап берді, онда алдағы 12 айда жеке материалдық жағдайды жақсартуды болжайтындардың үлесі 37,6% -ды ғана құрады. Бұл мәселеде Маңғыстау облысы көшбасшы болды, онда көрсеткіш 56,3% -дан 58% -ға дейін өсті.

Инфляциялық болжамдар бір ай бұрын күрт өсті

Қарашада Қазақстан тұрғындарының инфляциялық бағалары рекордтық қазан айындағы ең төменгі көрсеткіштерден кейін айтарлықтай өсті. Өткен айда сауалнамаға қатысушылардың 40,9% (қазанда 37,5%) бағаның күшті өсуін көрсетті. Ал жыл көкжиегінде бағаның жылдам өсуін байқағандар үлесінің өсуі шамалы: қазандағы 47,5% – дан деректерді соңғы жинау сәтінде 49,9% – ға дейін ғана болды. Дегенмен, екі көрсеткіш де өткен алты айдағы орташа деңгейге жақын.

Ал қазақстандықтардың инфляциялық болжамдары қазан айымен салыстырғанда әлдеқайда жоғары өсім көрсетті. Бір айдың көкжиегінде бағаның күшті өсуін күтетін адамдардың үлесі 21,9%-дан 30,6% -ға дейін күрт өсті, келесі 12 айдың көкжиегінде бағаның өсуін күтетіндердің үлесі қазандағы 25,4% -дан соңғы пікіртерім сәтінде 27,5% -ға дейін өсті.

ҚР Ұлттық банкінің инфляциялық бағалау және күтулер бойынша осындай зерттеуі қазан айындағы көп айлық минимумдардан кейін ұқсас динамиканы көрсетті. Ұсынылған деректерге сәйкес бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі бір жыл ішінде 19,9% -дан 22% -ға дейін артты. Ал бір айдың көкжиегінде осыған ұқсас көрсеткіш 18,1% -дан 27,1% -ға дейін күрт артты. Инфляциялық бағалар да біздің зерттеудегідей аздап өсімді көрсетті. Егер бағаның өсуін бағалау бойынша соңғы айда респонденттердің үлесі 27,9% – дан 32,4% – ға дейін ұлғайса, бағаның жылдам өсуін көрсететіндердің үлесі алдыңғы 12 айда 39,4% – дан 40,2% – ға дейін өсті.

Жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде респонденттердің көпшілігін азық-түлік өнімдеріне бағаның айтарлықтай өсуі әлі де алаңдатуда. Халық үшін айтарлықтай қымбаттаған топ-4 тауар көптеген ай қатарынан өзгеріссіз қалып отыр. Оған «Ет және құс», «Сүт және сүт өнімдері», «Нан және нан-тоқаш өнімдері» және «Көкөністер мен жемістер» санаттары кіреді. Қараша айында инфляциялық бағалаудың өсуіне қарамастан, жоғарыда аталған барлық өнімдер бағасының күшті өсуін байқаған адамдардың үлесі қазанмен салыстырғанда 4,1 п.п. төмендеді. Нан және нан-тоқаш өнімдерінің айтарлықтай қымбаттағанын белгілегендердің үлесі 26,8% -дан 21,1% -ға дейін едәуір төмендеді. Сондай-ақ, «Ұн» және «Тұз бен қант» сияқты өнімдер бойынша рекордтық төмен көрсеткіштерді атап өту қажет. Респонденттердің 12,8% -ы ғана бірінші тауарды және 11,5% -ы екінші тауарды таңдады, бұл қазанға қарағанда шамамен 7-8 п.п. аз. Ресми статистикаға сәйкес ет пен құс бағасы қараша айында 0,2% -ға ғана өсті, ал нан-тоқаш өнімдері мен жармалар 0,1% -ға төмендеді. Бұл ретте жемістер мен көкөністер қияр мен қызанақтың бағасына байланысты қазанмен салыстырғанда маусымдық бағаның 6,3% -ға өсуін көрсетті.

Девальвациялық болжамдар рекордтарға қол жеткізуде

Қазақстандықтардың девальвациялық болжамдары қараша айында өсіп, бір айда доллар бағамының 5% -ға артуы аясында зерттеудің барлық уақытында жаңа рекордтық көрсеткіштерге жетті. Сауалнама қорытындысы бойынша теңгенің әлсіреуін күтіп отырған қазақстандықтардың үлесі 59,3-тен 60,7% -ға дейін өсті. Ал бір айдың көкжиегінде ол айтарлықтай өсімді көрсетіп, 40,5-тен 44,9% -ға дейін жетті. Айта кетейік, 2023 жылғы қарашамен салыстырғанда пессимистер үлесі бірінші сұрақ бойынша 5,2 п.п., екінші сұрақ бойынша 8,7 п.п. өсті.

Өзбекстан

Өзбекстандықтардың тұтынушылық сенім индексі 2024 жылғы қарашада 132,5 пункттен 129,5 пунктке дейін төмендеп, қазан айындағы күшті өсімнен кейін төмендегенін көрсетті. Жеке-жеке жақсару индексті анықтайтын бес қосалқы индекстің төртеуі бойынша болды. Ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы қосалқы индексі айтарлықтай төмендегенін көрсетті. 2023 жылғы қарашамен салыстырғанда CCI экономикалық ахуалға қатысты мәселелер бойынша оптимизмнің төмендеуіне байланысты 2,7 пунктке түсті.

Ірі сатып алулар үшін жағдай нашарлады

Қараша айында ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 90,7-ден 84,2 пунктке дейін төмендеді. Бұл зерттеу барысындағы үшінші ең нашар нәтиже болып шықты. Сауалнамаға қатысқан өзбекстандықтардың 39,3% -ы дерлігі ірі шығындар үшін жағдай қолайлы деп есептейді, бұл қазан айындағы көрсеткіштен 2,6 п.п. төмен.

Теріс динамика барлық жас топтарында байқалмайды. Қарашада 45-59 жас аралығындағы респонденттер, олардың ішінде оптимистер үлесі 41,5% -дан 42% -ға дейін өсті. Бұл көрсеткіш сауалнамаға қатысушылардың барлық топтарының ішіндегі ең жақсы көрсеткіш болып шықты. Ең көп құлдырау жастар арасында тіркелді, оның 39,4% ірі сатып алу үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын атап өтті, ал қазан айында мұндай респонденттердің саны 45,8% болды. Дегенмен, 30-44 жас аралығындағы сауалнамаға қатысушылар 37,9%-ға тең үлеспен жауап берді.

Өңірлік жоспарда қазан айымен салыстырғанда едәуір нашарлау Навои облысында байқалады, онда оң жауаптардың үлесі 13,5 п.п. төмендеп, 33,1% құрады, бұл барлық өңірлер арасында ең төмен нәтиже болды. Сондай-ақ, Қарақалпақстан мен Қашқадария облысындағы оптимистердің үлесі 8 п.п. жуық төмендеді. Бұл ретте Сырдария облысында қарама-қарсы динамиканы атап өтуге болады, онда ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын көрсететін адамдардың үлесі 36,9-дан 49,1% -ға дейін өсті. Дегенмен, оң жауаптар үлесі 50,7% болатын Хорезм облысы көшбасшы болып қала беруде, бұл қазанға қарағанда 2,6 п.п. жоғары.

Жеке материалдық жағдай бойынша оптимизмнің төмендеуі

Қараша айында айтарлықтай төмендеген тағы бір қосалқы индекс соңғы жылдағы жеке материалдық жағдайының өзгеруі болды. Бұрынғы шеп 3,1 пунктке төмендеді, ал көрсеткіш соңғы сегіз айда екінші үздік көрсеткіш болып қалып отыр. Өзбекстан тұрғындарының 60%-ның сәл кемі жауаптың оң нұсқасын таңдады, ал қазан айында ондайлар 62,2% болған.

60 жастағы аға буыннан басқа барлық жас топтары тағы да жағымсыз динамиканы көрсетіп отыр. Егер өткен айда соңғылардың оң жауаптарының үлесі 49,1% -ға жетсе, қарашада ол 53,1% -ға дейін өсті, бірақ бұл ретте барлық сұралған санаттардың ішіндегі ең төмен нәтиже болып табылады. Ең үздік нәтижені әлі де 29 жасқа дейінгі жастар көрсетіп отыр, олардың өкілдері арасында 69,2% оптимистер жинады, бұл қазан айына қарағанда 3,8 п.п. аз. Қалған екі жас тобының динамикасы ұқсас болып шықты. 30-44 жастағы адамдар арасында үлестің төмендеуі 3,2 п.п., ал 45-59 жастағы тұрғындар арасында 3,4 п.п. құрады.

Өңірлік бөліністе көрсеткіштің ең белсенді төмендеуі Ферғана облысында болды. Онда жауаптардың оң нұсқаларын таңдаған респонденттердің үлесі 68,3% -дан 57,5% -ға дейін азайды. Алайда бұл қараша айындағы ең нашар нәтиже болмады, себебі ол Ташкент облысында тіркелген – 55%. Сондай-ақ, Жизақ және Бұхар облыстарындағы оптимистердің үлесі тиісінше 8,3 және 8,2 п.п. айтарлықтай төмендеді. Қараша айында оң динамика бірден алты өңірде байқалды, бірақ ең күштісі – Әндіжан облысында (57,6-дан 66,1% -ға дейін). Бұл ретте жеке материалдық жағдайдың жақсаруының ең жоғары көрсеткіші – Сырдария облысының тұрғындарында, онда оң жауаптардың үлесі 67,2% -ға жетті.

Инфляциялық күтулер мен бағалау айтарлықтай нашарлады

Қараша айында Өзбекстан тұрғындарының инфляциялық бағалары мен болжамдары қазан айындағы құлдыраудан кейін жаппай өсімді көрсетті. Мәселен, өткен жылда қарашада бағаның күшті өсуін тұрғындардың қазандағы 48,6%-бен салыстырғанда 50,7%-ы сезген. Ал соңғы айдың көкжиегінде үлес аса көп өспеген – 29,9-дан 30,8%-ға дейін ғана болған.

Инфляциялық күтулер қазанмен салыстырғанда әлдеқайда нашарлағанын көрсетті. Бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі келесі айда 18,8% -дан 26,5% -ға дейін өсті. Бұл бүкіл зерттеу барысындағы ең жоғары нәтиже болды. Ал бір жылдың көкжиегінде респонденттердің 26,2% -ы бағаның неғұрлым жылдам өсуін күтеді, бұл қазандағы көрсеткіштен 2 п.п. жоғары.

Алайда, ресми статистикаға сәйкес қарашада бағаның 0,93% -ға айлық өсуі тіркелді, бұл осы кезең үшін 2011 жылдан бері рекордтық төмен көрсеткіш болып табылады. Бұл ретте жылдық инфляция 10,24% – дан 10% – ға дейін едәуір төмендеді. Еттің, бірінші кезекте сиыр еті бағасының өсуінің баяулауын атап өтпекпіз. Дегенмен бұл респонденттердің көңіл-күйіне айтарлықтай әсер етуде. Олардың 58% -ға жуығы «Ет және құс» санатын бағаның күшті өсуі байқалатын тауар ретінде көрсетті, ал қазан айында ондайлар 60,2% болды. Тұтастай алғанда көптеген тауарлар бойынша бұл үлестер қазанмен салыстырғанда шамалы өзгерді. Жеміс-жидектер мен көкөністерді (+ 3,3 п.п.) және өсімдік майын (+ 2 п.п.) біршама көп адамдар атап өтеді. Екінші жағынан, азырақ респонденттер ТКШ қызметтері (-1,4 п.п.) және ұн (-0,7 п.п.) бойынша бағалардың күшті өсуін байқады, ол бойынша үлес зерттеудің барлық уақытында абсолюттік минимумдарды жаңартады. Ресми статистикаға сәйкес майлар қараша айында 2,7% -ға өсті, ал ұн бойынша соңғы жылы бағаның 3,1% -ға төмендеуі тіркеледі, бұл пікіртерім жүргізілген тұрғындардың көңіл-күйіне сәйкес келеді. Бұдан басқа, көкөністердің айлық 9%-ға қымбаттауы респонденттердің көңіл-күйіне теріс әсер еткен болуы мүмкін.

Девальвациялық күтулер өсімді тоқтатты

Қараша айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық күтулері екі ай қатарынан өскеннен кейін қазанмен салыстырғанда өзгерген жоқ. Өзбек сомы қараша айында әлсіреді, бұл төртінші ай қатарынан орын алып отыр, бұл жолы доллар бағамының өсу қарқыны 0,6% -ға жетті. Келесі 12 ай ішінде долларға қатысты ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі бұрынғы 60,5% деңгейінде қалды. Ал бір айдың көкжиегінде пессимистердің үлесі 42,7-тен 43,5% -ға дейін сәл артты. Бұл көрсеткіштер соңғы жарты жылдағы ең жоғары көрсеткіштерге айналды, алайда олар 2023 жылғы қарашадағы деңгейден әлдеқайда төмен.

Қырғызстан

Қырғызстанда қараша айында тұтынушылық сенім индексі екі ай қатарынан төмендегеннен кейін ішінара қалпына келгенін көрсетті. Бір айда CCI 1,4 пунктке артып, 138,6 пунктке жетті. Өсімді индекстің композиттік деңгейін анықтайтын бес қосалқы индекстің төртеуі көрсетті. Ал ең көп өсім соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалау мәселесінде тіркелді. 2023 жылғы қарашамен салыстырғанда индекстің өсуі айтарлықтай 6,8 пунктті құрады.

Экономикалық ахуалды бағалау ішінара қалпына келді

Соңғы 12 айда экономикалық жағдайдың өзгеруін бағалау қосалқы индексі күрт төмендеуден кейін қараша айында 3,9 пунктке айтарлықтай жақсарды. Көрсеткіш 150,8 пунктке жетті, бұл зерттеудің барлық уақытындағы үшінші үздік нәтиже болды. Тұрғындардың 70% -ға жуығы экономикалық жағдайдың жақсарғанын атап өтті, ал қазан айында бұл көрсеткіш 67,7% -ға жетті.

Жас бөлінісінде 60 жастан бастап аға буыннан басқа барлық спектр бойынша өсу байқалады. Аталған санаттағы ел тұрғындарының 72% -дан астамы экономикалық ахуалдың жақсарғанын атап өтті, ал қазан айында 72,7% болды. Дегенмен, 45-59 жас аралығындағы респонденттер көшбасшылықты аз басымдықпен басып алды, олардың ішінде оң жауаптардың үлесі 64,3-тен 72,3% -ға дейін күрт өсті. Сондай-ақ, 30-44 жас аралығындағы топ арасында оптимистер саны 1,5 п.п. өсті, ал 29 жасқа дейінгі жастар арасында жауаптың оң нұсқасын таңдаған адамдардың үлесінде ғана өзгерістер байқалады.

Өңірлік бөліністе экономикалық ахуалдың өзгерістерін бағалауды жақсартудағы жағымсыз серпін тек бірнеше аймақта ғана байқалады. Алдыңғы қатарда Талас облысы тұр, онда оң жауаптардың үлесі 80,5-тен 81,7% -ға дейін аздап өсті. Елорда ең жақсы айлық динамиканы көрсетті, онда бұл көрсеткіш 50,7% -дан 57,3% -ға дейін өсті. Дегенмен, мұндай нәтиже бәрібір барлық өңірлер арасында ең аз нәтиже болды. Сондай-ақ, Шу облысындағы оптимистер үлесі 6,1 пайызға өсті. Екінші жағынан, айтарлықтай жағымсыз динамика Ыстықкөл облысында (-7,1 п.п.) және Ош қаласында (-5,3 п.п.) тіркеледі.

Ірі сатып алу үшін қолайлы жағдайларды бағалаудың айтарлықтай жылдық өсуі

Қараша айында ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі қатарынан үш ай құлдырағаннан кейін 1,1 пунктке аздап қалпына келіп, 105 пунктке жетті, бұл өңірдің төрт елі арасында барынша жоғары болып қала беруде. Дегенмен өткен жылғы қарашамен салыстырғанда өсім 10,3 пунктті құрады. Осылайша, ірі шығыстар үшін қолайлы жағдайларды көрсететін адамдардың үлесі 2023 жылғы қарашадағы 39,1% -дан бір жылдан кейін 43,5% -ға дейін өсті.

Бұл ретте тек екі жас тобы ғана оптимизмнің жылдық өсуін көрсетті. 29 жасқа дейінгі жастарда үздік динамика мен нәтиже байқалды. Онда ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайларды барынша қолайлы деп санайтын адамдардың үлесі 2023 жылғы қарашадағы 39,6% -дан бүгінгі күні 51,1% -ға дейін өсті. Сондай-ақ, 30-44 жастағы адамдар арасында осындай үлес 4,2 п.п. өсті. Екінші жағынан, 45-59 жас аралығындағы топта оптимистер үлесі 37,1% -ға дейін азайғаны байқалады, бұл қарашадағы ең нашар нәтиже болды.

Сондай-ақ, оң жауаптар үлесінің жылдық ұлғаюы еліміздің барлық өңірлерінде байқалмайды. Шу облысының тұрғындары ең нашар деп жауап берді, онда 29,3% ғана ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайларды қолайлы деп есептейді, бұл бір жыл бұрынғы нәтижеден 5,8 п.п. кем. Неғұрлым күшті өсім Талас облысында байқалады, онда оң жауаптар үлесінің ұлғаюы 21,9 п.п. құрады. Өңір бұл мәселеде де ел көшбасшысына айналды. Сондай-ақ, бір жыл ішінде Ош облысындағы оптимистер үлесі айтарлықтай – 39,3% -дан 54,6% -ға дейін өсті.

Инфляциялық бағалар мен күтулер нашарлағанын көрсетті

Қарашада қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары қазандағы бүкіл жақсаруды жоққа шығарып, айтарлықтай өсім көрсетті. Егер өткен айда сауалнамаға қатысқандардың 26,6% -ы өткен айда бағаның өте күшті өсуін сезінсе, қарашада мұндай көрсеткіштер 32,7% жинады, бұл 13 айлық максимум болып табылады. Өткен 12 айда бағаның өсуін бағалау да өсті, бірақ өсім шамалы болды. Қарашада қырғызстандықтардың 49,6% олардың өсуінің жылдамдығын атап өтті, ал қазан айында бұл көрсеткіш 47,8% құрады.

Қырғызстандықтардың инфляциялық болжамдары инфляциялық бағалау сияқты айтарлықтай өскен жоқ және тұтастай алғанда бұрынғы төмен деңгейлерге жақын қалды. Келесі 12 айда бағаның ең жылдам өсуін күтетін респонденттердің үлесі 13,7% – дан 13,8% – ға дейін өсті. Келесі айда баға айтарлықтай көтеріледі деп санайтындардың үлесі 7,7% -дан 10,2% -ға дейін өсті, бұл 2023 жылғы қыркүйектен бастап ең жоғары көрсеткіш болып табылады.

Тұрғындар бағаның неғұрлым қымбаттағанын байқаған жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде үшінші ай қатарынан бірінші сатыны ұстап тұрған «Ет және құс» санатын тағы да атап өтеміз. Оны таңдаған респонденттердің үлесі бір айда 47,9% -ды құрап, іс жүзінде өзгерген жоқ. Бұл ретте негізгі тауарлар мен қызметтер арасындағы үлестің неғұрлым айтарлықтай өсуі көкөністер мен жемістер бойынша байқалады. Егер қазан айында сауалнамаға қатысушылардың 32,6% -ы оларға бағаның күшті өсуін байқаса, қарашада олардың үлесі 41,5% -ға дейін ұлғайды, бұл 2023 жылғы тамыздан бастап ең жоғары мән болып табылады. Сондай-ақ, жалпы алғанда бағаның айтарлықтай жоғары өсуі байқалған бес тауарлардың тізімі 15 ай қатарынан өзгермегенін атап өту қажет. Жоғарыда аталған өнімдерден басқа, желтоқсан айында респонденттердің 46% -ы өсімдік майына, 44,9% -ы ұн және 33,4% -ы тұз бен қант бағасының күшті өсуін байқады.

Девальвациялық күтулер екінші ай қатарынан өсуде

Қырғыз сомы қараша айында 1% -ға әлсіреп, бұл екінші ай қатарынан орын алып отыр. Нәтижесінде қырғызстандықтардың девальвациялық күтулері айтарлықтай өсті. Егер өткен айда тұрғындардың 25,4% -ы ұлттық валютаның бір жылдан кейін әлсіреуін күтсе, қараша айында олардың үлесі 30,1% -ға дейін өсті. Ал бір айдың көкжиегіндегі доллардың өсуі мәселесінде пессимистердің үлесі 17-ден 21,8% -ға дейін өсті.

Тәжікстан

Қарашада Тәжікстандағы тұтынушылық сенім индексі қатарынан үш айдан кейін 148,8 пункттен 150,9 пунктке дейін төмендегенін көрсетті. Бес қосалқы индекстің төртеуі айлық өсімді көрсетті, бірақ жеке материалдық жағдайды бағалау бойынша рекордтық деңгейге дейін айтарлықтай жақсарғанын атап өтеміз. Өткен жылғы қарашамен салыстырғанда CCI 0,2 пунктке төмендеді және ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалаудың нашарлауына байланысты көбіне төмендеді.

Жеке материалдық жағдайды бағалау айтарлықтай жақсарды

Тәжікстандағы жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерге қатысты тұрғындардың бағалауы қазан айымен салыстырғанда айтарлықтай жақсарғанын көрсетті. Аталған қосалқы индекс 145,7 пункттен 153,7 пунктке дейін өсті, бұл зерттеудің барлық уақытындағы рекордқа айналды. Қараша айында оңтайлы көзқарастағы тәжікстандықтардың үлесі қазандағы 67,3%-бен салыстырғанда 73,2% құрады.

Жас бөлінісінде оптимистер үлесінің ұлғаюы барлық жас топтарында тіркелді. Бұл жеке материалдық жағдайындағы өзгерістерді оң бағалағандардың үлесі 60% -дан 73,1% -ға дейін өскен 45-59 жас аралығындағы ел тұрғындарында көрініс табады. Сондай-ақ, 29 жасқа дейінгі жастар 70,7-ден 77,7% -ға дейін жақсы өсім көрсетті, бұл қарашадағы үздік нәтиже болды. Қалғандарына қарағанда 30-44 жас аралығындағы респонденттер оң жауаптар үлесі 68,9% -ға ғана жеткен.

Барлық өңірлерде соңғы 12 айда жеке материалдық жағдайының жақсарғанын атап өткен тұрғындар үлесінің айлық өсімі тіркелді. Душанбеде бұл үлес 52,7% -дан 69,2% -ға дейін барынша жақсы өскен. Дегенмен, Хатлон облысынан өте аз айырмашылықпен үздік көрсеткішті (75,7%) Таулы-Бадахшан автономиялық облысы көрсетті. Қалғандарына қарағанда, республикалық бағыныстағы аудандардың тұрғындары оң жауаптар үлесі 64,1% -дан 69,1% -ға дейін өсті, бұл елорда көрсеткішінен 0,1% -ға аз.

Ірі сатып алулар үшін жағдай сәл жақсарды

Ірі сатып алулар мен шығыстар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы мәселесіне қатысты қосалқы индекс қарашада қазанмен салыстырғанда 2,3 пунктке өсіп, 84 пунктке жетті. Бұл көрсеткіш маусым – қыркүйекке қарағанда айтарлықтай төмен. Респонденттердің 41% дерлігі оң жауап берді, ал қазанда мұндай жауаптар 40,2% болды. Бұл ретте, бір мәнді оң жауаптардың үлесі 2 п.п. өсті.

Жас топтары бөлінісінде аралас динамика байқалды. 60 жастан асқан адамдар арасында айтарлықтай өсім болды. Егер қазан айында аға буын тобындағы оптимистердің үлесі 39,1% -ға жетсе, қарашада ол 43,1% -ға дейін өсті. Алайда, 29 жасқа дейінгі жастар үздік нәтиже көрсетті, олардың ішінде бұл көрсеткіш 44,9-дан 44,2% -ға дейін төмендеген. Сондай-ақ, 30-44 жастағы респонденттер арасында оң жауаптардың үлесі 3,8 п.п. өсті. 45-59 жастағы сауалнамаға қатысушылар қалғандарына қарағанда нашар жауап берген, онда 35,9% -ы ғана ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайды атап өтеді.

Өңірлер бөлінісінде де жақсару барлық жерде байқалмайды. Ең алдымен республикалық бағыныстағы аудандарда оң жауаптардың үлесі 35,8% -дан 40,2% -ға дейін өсті. Дегенмен қараша айында Таулы Бадахшан автономиялық облысы үздік көрсеткішті көрсетті – 51,8%. Ал ең көп құлдырау Душанбеде болды, онда респонденттердің 37,7% ағымдағы жағдайлар ірі сатып алулар үшін қолайлы деп есептейді (40,4% – қазанда). Бұл көрсеткіш еліміздің барлық өңірлерінің ішіндегі ең нашар көрсеткіш болып шықты.

Инфляциялық көңіл-күй нашарлады

Тәжікстандықтардың қарашадағы инфляциялық бағалары қазан айындағы жақсарудан кейін аздап өсті. Соңғы айда бағаның көтерілгенін атап өткен респонденттердің үлесі 23,9% – дан 26,4% – ға дейін өсті. Соңғы 12 айдың көкжиегінде бағаның айтарлықтай жылдам өсуін сезінгендер үлесі 26,6% -дан 28% -ға дейін өсті. Тәжікстан тұрғындарының инфляциялық болжамдары азырақ айлық нашарлауды көрсетті. Тұрғындардың 12% -дан сәл азы алдағы айда бағаның күшті өсуін күтеді, ал қазан айында олар 10,4% болды. Ал кейінгі 12 айда пессимистер үлесі 12,8-ден 13,7%-ға дейін артты.

Инфляция бойынша ресми деректер қарашада әлі жарияланған жоқ, бірақ жылдық инфляция қазанда тағы да 3,1% – дан 3,6% – ға дейін жеделдеді. Кейбір тауарлардың ішінде Тәжікстан тұрғындарын ет пен құс етінің бағасы қатты алаңдатуда. Алайда соңғы айда осы санатқа бағаның айтарлықтай өсуін байқаған адамдардың үлесі бес айдан кейін – рекордтық 58,1% -дан 50,6% -ға дейін төмендеді. Қалған азық-түлік өнімдері бойынша алаңдау деңгейі де айтарлықтай төмендеген. Ұн бойынша бұл көрсеткіш 34,2% -дан 26,4% -ға дейін, өсімдік майы бойынша 35,5% -дан 26% -ға дейін, ал жемістер мен көкөністер бойынша 21,9% -дан 15% -ға дейін төмендеді. Айта кетейік, азық-түлік өнімдерінің бұл төрттігі біздің зерттеу барысында көшбасшы болып қала беруде. Ресми статистикаға сәйкес қазан айында ет және ет өнімдерінің бағасы 3,2% -ға, ал сиыр еті бойынша 5,4% -ға артып, жылдамдатуды жалғастырды. Осылайша, бір жыл ішінде ет бағасы 15,7%, ал сиыр еті 26,5% қымбаттады, мұны респонденттер қазан айында байқай алмады. Қалған азық-түлік бағаның мұндай өсуін көрсетпейді. Олардың жемістерге (а/а -2,7%), көкөністерге (а/а -1,7%) құлдырауын және өсімдік және жануар майының 0,7% -ға аздап қымбаттауын атап өтейік.

Девальвациялық күтулер қайта өсті

Қарашада Тәжікстандағы девальвациялық күтулер, әсіресе келесі 12 айдың көкжиегінде біраз өсім көрсетті. Естеріңізге сала кетейік, доллардың сомониге қатысты бағамы қараша айында 2% -дан астамға өсті, бұл 2023 жылғы ақпаннан бастап ең үлкен айлық өсім болды. Бір ай ішінде ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі 18,7% -дан 19,5% -ға дейін өсті. Ал бір жылдың көкжиегінде ел халқының 28,8% -ы (қазан айында 23,1%) әлсіреуді күтіп отыр, бұл 2023 жылдың тамызынан бастап ең жоғары көрсеткіш болып табылады.

Қорытындылар

2024 жылғы қараша Орталық Азия елдері үшін, әсіресе инфляция және ұлттық валюталардың әлсіреуін күтетін мәселелерде жағымсыз болып шықты. Қазақстанда екі ай қатарынан өсуден кейін тұтынушылық сенімділік индексінің төмендеуі тіркелді. Бұл ретте индекс алдыңғы өсімді жоғалтып, 2024 жылғы мамырдан бастап ең төмен болып шықты. Экономикадағы өзгерістер бойынша тұрғындар бағалауының айтарлықтай нашарлауын, сондай-ақ жеке материалдық жағдайының өзгерістерін бағалау мен болжамдаудағы оптимизмнің бірқалыпты төмендеуін атап өту қажет. Өзбекстанда да индекстің теріс динамикасы тіркелді. Соған қарамастан қазан айындағы прогресс толық жоғалған жоқ, биыл төрт айда индекстің төмен мәні белгіленді. Ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы мәселесінде едәуір нашарлау болды. Бұл ретте олардың материалдық жағдайы, сол сияқты елдегі экономикалық жағдай да соңғы жылы жақсарды деп санағандардың үлесі азырақ. Өткен жылғы қарашамен салыстырғанда CCI Өзбекстанда 2024 жылғы жалпы жағымсыз динамиканы көрсете отырып, 2,7 пунктке азайды.

Екінші жағынан, Қырғызстанда қараша айында қатарынан екі ай құлағаннан кейін CCI қалпына келтірілді. Дегенмен, индекс ең болмағанда қыркүйек деңгейіне жақындай алмады. Қазан айында жалпы индексті едәуір төмендеткен экономикалық жағдайдың өзгеруі мәселесі бойынша айтарлықтай қалпына келді. Қалған мәселелер бойынша оптимизмнің өсуі анағұрлым төмен, алайда экономика бойынша болжамдар іс жүзінде рекордтық мәнге қайта оралды. 2023 жылғы қарашамен салыстырғанда индекс 6,8 пунктке айтарлықтай өсім көрсетіп отыр. CCI бойынша аймақтық көшбасшы Тәжікстанда да үш ай қатарынан үздіксіз төмендеуден кейін қалпына келді. Өсу қарқыны шығыс көршілеріне қарағанда әлдеқайда жоғары болып шықты, осының алдындағы екі айдың шығындарын толығымен қайтарып алды. Бұл жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді рекордтық деңгейге дейін бағалаудың күрт жақсаруының арқасында болды. Сондай-ақ, қазан айында құлдыраудың басты факторына айналған ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы бойынша тұрғындардың бағасы аздап қалпына келді. Өткен жылмен салыстырғанда CCI Тәжікстанда 0,2 пунктке төмендеп, іс жүзінде өзгерген жоқ.

Қараша айында инфляциялық бағалар мен күтулердің динамикасы бүкіл өңір бойынша жаман болмаған қазаннан кейін теріс болды. Айта кетейік, инфляциялық көңіл-күйдің жаппай нашарлауы соңғы төрт айдың үшеуінде орын алып отыр. Қазақстанда инфляциялық күтулер күрт өсті, олар бір ай көкжиегінде 2022 жылғы желтоқсаннан бастап максимумға жетті. Инфляциялық бағалар да осы көкжиекте нашарлап, мамырдан қазанға дейін барлық прогрессті жоғалтты. Қырғызстанда да өткен айдың көкжиегінде инфляциялық бағалау едәуір нашарлап, 2024 жылы ең жоғары мәнге жетті. Екінші жағынан, инфляциялық күтулер біршама өссе де, бәрібір біршама төмен болып табылады. Өзбекстанда бұл көрсеткіш Қазақстандағыдай едәуір өсті. Бір айдың көкжиегінде зерттеудің барлық уақытында адамдардың рекордық саны бағаның айтарлықтай өсуін күтуде. Қалған жағдайда бұл мәселеге қатысты да аздап нашарлау орын алуда. Тәжікстанда инфляциялық көңіл-күй динамикасы жағымсыз, бірақ оның қарқыны аймақтағы барлық басқа елдерден айырмашылығы шамалы. Жалпы алғанда, өткен 12 айдағы баға өсімін бағалаудан басқа көрсеткіштер іс жүзінде өзгерген жоқ.

Орталық Азия елдеріндегі девальвациялық күтулер тұтастай алғанда қайта өсімді көрсетті. Барлық дерлік мемлекеттерде ұлттық валютаның әлсіреуі байқалуда. Доллардың теңгеге қатысты бағамының жаңа тарихи рекордтары аясында Қазақстанда девальвациялық күтулер өсуінің жалғасуын атап өтпекпіз. Көрсеткіштер біздің зерттеуіміздің барлық уақытындағы абсолюттік максимумдарды жаңартты. Қырғызстанда екінші ай қатарынан қазан – қараша айларында сомның әлсіреуі аясында девальвациялық күтулер айтарлықтай артып келеді. Сомның әлсіреуін күтетіндердің үлесі көп айлық рекордтарға жетті. Әдетте бұл мәселеде күрт өзгеріс байқалмайтын Тәжікстанда жыл көкжиегінде доллардың өсуін күтетіндердің үлесі іс жүзінде рекордтық көрсеткішке дейін өсті. Өзбекстанда ғана девальвациялық күтулердің өсуі шамалы болды, дегенмен олар бүкіл Орталық Азияда олар ең жоғары болып қала беруде. Бір ай ішінде сомның әлсіреуді күтетіндердің үлесі 0,8 п.п. ғана өсті.

Орталық Азияның төрт елі халқының тұтынушылық сенімін зерттеудің он жетінші толқыны мемлекеттер мен негізгі мәселелер бөлінісінде теріс нәтижелерді көрсетті. Екі елде тұтынушылық сенімділіктің қалпына келуі тіркеледі, ал басқа екі елде кері жағдай орын алуда. Қазан айымен салыстырғанда бұл екі жұп жай ғана орын ауыстырды. CCI-дің түрлі бағыттағы тұрақты өзгерістерін ескере отырып, барлық өңірде тұтынушылық сенім шамамен соңғы төрт-бес айда бір деңгейде сақталып отыр деп айтуға болады. Қазақстандағы алдыңғы екі айдағы өсім, Қырғызстандағы осы айлардағы құлдырау және Тәжікстандағы ұқсас үш айлық үдеріс қараша айында аяқталды. Өткен айда Өзбекстанда тамыз айынан айдан айға қарай тербеліс болып, жақсы өсім байқалды. Зерттеудің осы толқынының тағы бір маңызды оқиғасы инфляциялық бағалар мен халықтың күтулерінің жаппай дерлік нашарлауы болды. Бұл әсіресе жекелеген сұрақтар бойынша айқын байқалуда, онда респонденттер пессимизмнің күрт өскенін атап өтті. Соңғы төрт айдағы осындай үшінші кезеңді атап өтеміз. Девальвациялық күтулер тағы да тұтастай өсімді көрсетті. Нәтижесінде қараша айын Орталық Азия үшін халықтың көңіл-күйінің құрылымдық өзгеруі тұрғысынан теріс деп атауға болады.