Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі экономикалық даму жолы елдің ішкі жалпы өнімінің (ЖІӨ) номиналды түрде өсуімен тікелей байланысты. Бұл көрсеткіш елдің экономикалық әлеуетінің артуын, нарықтық экономикаға өтуді, инвестициялық тартымдылықты және жалпы экономикалық реформалардың нәтижелілігін бейнелейді. Алайда Қазақстанның шикізаттық экономикалық құрылымы ЖІӨ-нің өсуіне айтарлықтай әсер етіп келеді.
1991-2000 жылдар: Тәуелсіздіктің алғашқы қадамдары
Тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде Қазақстан экономикасы терең құлдырауды бастан кешірді. Кеңес Одағының ыдырауы мен жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту ауыр салдарларға әкелді:
1991-1995 жылдар аралығы: ЖІӨ өте төмен деңгейде. Елде дағдарыс. Өнеркәсіптің құлдырауы, инфляцияның гипердеңгейге жетуі және жұмыссыздықтың өсуі байқалды.
1993 жылы ұлттық валюта – теңге енгізілді, бұл экономикалық саясаттың негізін қалады.
1996 жылдан бастап экономикалық реформалардың алғашқы жемістері байқала бастады. Номиналды ЖІӨ тұрақталып, 2000 жылға қарай шамамен 18,3 миллиард долларға жетті.
2001-2010 жылдар: Мұнай экспорты мен экономикалық өрлеу
2000 жылдардың басы Қазақстан экономикасының қарқынды дамуымен ерекшеленді. Мұнай-газ секторының дамуы және 2000 жылдардың басында мұнай бағасының жаһандық өсуі ел экономикасына тікелей әсер етті. Қазақстан әлемдегі ірі мұнай экспорттаушылар қатарына қосылды. 2007 жылы ЖІӨ номиналды түрде 100 миллиард АҚШ долларынан асты. Экономикалық әртараптандыруға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар қабылданды, бірақ мұнайға тәуелділік сақталды.
2008-2009 жылдардағы қаржы дағдарысы: Әлемдік қаржы дағдарысы Қазақстан экономикасына кері әсер етті. ЖІӨ өсімі баяулады, бірақ үкімет дағдарысқа қарсы шаралар қабылдап, экономиканы тұрақтандырды.
2011-2020 жылдар: Индустрияландыру және әртараптандыру.
2011 жылы ЖІӨ 200 миллиард доллардан асты. Елдің экономикалық саясаты өндірісті әртараптандыруға және ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталды.
2014-2016 жылдардағы мұнай бағасының төмендеуі байқалды. Мұнай бағасының құлдырауы ЖІӨ өсімін баяулатса да, ел экономикасы әртараптандыру арқылы тұрақтылықты сақтады. Дегенмен же ЖІӨ кемуі айтарлықтай байқалды
2020 жылы COVID-19 пандемиясы әлемдік экономикаға теріс әсер етіп, Қазақстанның ЖІӨ номиналды түрде төмендеуіне себеп болды.
Пандемиядан кейінгі кезеңде Қазақстан экономикасы қалпына келіп, ЖІӨ өсімі қайта жалғасты. Айта кетейік 2023 жылы ЖІӨ номиналды түрде 250 миллиард доллардан асты. Ал жан басына шаққанда 13 200 долларға да жетті.
ЖІӨ: жан басына шаққандағы өсім
Қазақстан тәуелсіздік жылдарында жан басына шаққандағы ЖІӨ көрсеткішін бірнеше есеге арттырды. Бұл жетістікке табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, экономикалық реформалар және халықаралық интеграция арқасында қол жеткізілді.
Қазақстан тәуелсіздік алған 1991 жылы ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы көрсеткіші шамамен 1500 АҚШ долларын құрады. Кеңес Одағының ыдырауы және экономикалық дағдарыс жылдары бұл көрсеткіш күрт төмендеп, 1995 жылы 1000 АҚШ долларына дейін азайды. Экономика тұрақтанып, 2000 жылдардан бастап мұнай мен газ экспорты, инвестициялар және реформалар арқасында Қазақстанның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і қарқынды өсті. Бірақ, Қазақстан 2013 жылдағы 14 000 долларға жуық жан басына шаққандағы ЖІӨ көрсеткішін жаңарта алмай келеді.
Қазақстанның алдына қойған басты мақсаттарының бірі – экономикасын әртараптандыру және технологиялық дамуды жеделдету арқылы жан басына шаққандағы ЖІӨ-ін дамыған елдер деңгейіне жеткізу. Экономикалық тұрақтылықты сақтау және халықтың өмір сүру деңгейін арттыру алдағы жылдардағы негізгі міндет болып қала береді.
Орталық Азия: 1991 жылдан бастап ЖІӨ серпіні қандай?
1991 жылы тәуелсіздік алған сәтте Орталық Азия елдерінің барлығы дерлік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу қиыншылықтарын бастан кешірді. Кеңестік дәуірде экономиканың көп бөлігі орталықтандырылған жүйеге тәуелді болғандықтан, жаңа тәуелсіз елдерге экономикалық жүйелерін дербес құруға тура келді. ЖІӨ-нің бастапқы деңгейі төмен болды, өндіріс орындары мен ауыл шаруашылығы құлдырады, инфляция күрт өсті, жұмыссыздық артты.
Өзбекстан: Әлеуеті зор экономика
Өзбекстан экономикасы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өзін-өзі қамтамасыз ету саясатына негізделді. Елдің ЖІӨ-сі 1991 жылы шамамен 12 миллиард долларды құраса, 2023 жылы бұл көрсеткіш 80 миллиард доллардан асты.
Қырғызстан: Табиғи ресурстар мен туризмге тәуелділік
Қырғызстанның ЖІӨ-сі тәуелсіздік жылдарында дағдарыс пен өсім кезеңдерін бастан кешірді. 1991 жылы 2 миллиард доллар болған ЖІӨ 2023 жылы 10 миллиард долларға жетті. Экономикалық өсімге алтын өндірісі (Кумтор кеніші), туризм және еңбек мигранттарының ақша аударымдары үлес қосты. Дегенмен, ел экономикасы шағын және сыртқы факторларға тәуелді болып қалды.
Тәжікстан: Гидроэнергетика әлеуеті
Тәжікстан тәуелсіздік алғаннан кейін азаматтық соғыстың салдарынан экономикалық қиындықтарға тап болды. Елдің ЖІӨ-сі 1991 жылы 1,5 миллиард доллар болса, 2023 жылы 12 миллиард долларға жетті. Экономиканың негізгі секторлары – гидроэнергетика, алюминий өндірісі және ауыл шаруашылығы. ЖІӨ-нің біршама бөлігін еңбек мигранттарының ақша аударымдары құрайды, бұл елдің экономикалық тұрақтылығына айтарлықтай әсер етеді.
Түрікменстан: Табиғи газдың күші
Түрікменстанның экономикалық өсімі оның табиғи газ қорларымен тікелей байланысты. ЖІӨ 1991 жылы шамамен 3 миллиард доллардан 2023 жылы 45 миллиард долларға дейін өсті. Табиғи газ экспорты елдің негізгі кіріс көзі болып табылады. Мемлекеттік экономикалық саясаттың жабықтығына қарамастан, инфрақұрылымдық жобалар және энергетикалық экспорт Түрікменстанның ЖІӨ-сінің тұрақты өсуіне ықпал етті. Еске сала кетейік Түркіменстан жабық саясатты ұстанатындықтан халықаралық ұйымдар мен жергілікті биліктің сандары сәйкес емес, сондықтан сан айырмашылығы өте жоғары.
Тәуелсіздік жылдарында Орталық Азия елдерінің номиналды ЖІӨ өсімі әр елдің экономикалық ресурстары мен саясатына байланысты қарқынды дамыды. Қазақстан аймақтағы көшбасшы рөлін сақтап қалса, Өзбекстан реформалардың арқасында өсімін күшейтуде. Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан да экономикалық дамуда өз жолдарын іздестіруде. Аймақтың болашақтағы табысы өзара ынтымақтастық пен экономиканың әртараптандырылуына байланысты болады.
