Қазақстанда халықтың инфляциялық күтулерін бекіту ешқашан жүзеге асырылмаған. Бұл халықтың өз күтуін ең алдымен айырбас бағамына сүйене отырып қалыптастыруымен байланысты. Басқа экономикалық параметрлер мен ҚР Ұлттық банкінің мәлімдемелеріне халық көбіне аса көңіл бөлмейді немесе мүлдем елемейді.
Неліктен инфляциялық күтулерді бекіту қажет?
Инфляциялық күтулер экономикалық агенттердің шешімдеріне әсер етеді. Егер адамдар жақын арада тауарлар қымбаттайды деп ойласа, олар сатып алатын дүниесін кейінге қалдырмайды. Сонымен қатар жоғары инфляциялық күтулер адамдарды ірі сатып алулар жасау үшін несие алуға ынталандырады. Өйткені жоғары инфляция жағдайында нақты пайыздық мөлшерлеме төмендейді. Осылайша, тұтыну артады, бірақ жинақ азаяды.
Жоғары инфляциялық күтулер бизнес шешімдеріне де әсер етеді. Компаниялар шығындардың өсуін болжай отырып, өнімдерінің бағасын алдын ала көтере бастайды. Банктердің инфляциялық күтулері несие мен депозит мөлшерлемелеріне әсер етеді. Мемлекеттік сектор шығындарын инфляция болжамдарына сүйене отырып индекстейді.
Әртүрлі экономикалық агенттердің жоғары инфляциялық күтулері уақыт өте келе шындыққа айналады. Қарсы жағдай да орынды: егер адамдар ертең бағалар төмендейді деп есептесе, сатып алуларын кейінге қалдырады. Фирмалар сұраныстың төмендеуі жағдайында өндірісті қысқартады, жалақыны азайтады немесе қызметкерлерді оңтайландырады. Осылайша, төмен (дефляциялық) күтулер экономиканы тежей алады.
Инфляциялық таргеттеу режимін ұстанатын орталық банктер үшін баға өсіміне қатысты күтулерді тұрақтандыру маңызды міндет болып саналады. Бұл режим аясында реттеуші инфляция бойынша мақсатты көрсеткішті (таргетті) жариялайды. Оған орта және ұзақ мерзімді перспективада қол жеткізуге тырысады. Егер инфляциялық күтулер жарияланған таргетке жақын және қысқа мерзімді шоктарға сезімтал болмаса, экономикалық агенттердің инфляциялық күтулері бекітілген деп есептеледі.
Егер инфляциялық күтулер таргетке жақын болса, макроэкономикалық параметрлердің қысқа мерзімді ауытқулары жағдайында экономикалық агенттер өз әрекеттерін күрт өзгертпейді. Тиісінше, реттеушіге қысқа мерзімді шоктарға қосымша ақша-несие саясатын қатаңдатумен жауап беру қажет болмай қалады.
Инфляциялық күтулер таргеттен қаншалықты ауытқиды?
Қазақстан Ұлттық банкі инфляциялық таргеттеу режиміне 2015 жылдың тамызында көшті. Жаңа режимде реттеушінің күш-жігері жарияланған орта мерзімді таргетке қол жеткізуге бағытталды. 2016-2017 жылдарға инфляция бойынша мақсатты дәліз 6-8% аралығында белгіленді. 2018 жылы таргет 5-7%-ға, 2019 жылы 4-6%-ға төмендетілуі жоспарланды, ал 2020 жылдан бастап инфляция 4% деңгейінде болуы көзделді.
Алайда 2019 жылы реттеуші ақша-несие саясаты аясында 2021 жылдың соңына дейін 4-6% дәлізін сақтап қалуға шешті. Ал 2023 жылдың шілдесінде Ұлттық банк инфляция бойынша орта мерзімді мақсатты «5%-ға жақын» деңгейде белгіледі. Сонымен қатар көрсеткіштің форматы өзгертілді – дәліздік мәндерден нақты көрсеткішке ауысты.
Қазақстандықтардың инфляциялық күтулерін бекіту мүмкін болды ма? 2016 жылдан бастап Ұлттық банктің тапсырысы бойынша ай сайын 1,5 мың респондент арасында сауалнама жүргізіледі. Зерттеу республикалық маңыздағы қалалар мен облыс орталықтарында тұратын 18 жастан асқан ересек халықты қамтиды. Зерттеу нәтижелері – қабылданған инфляцияның медиандық бағасы (өткен 12 ай ішінде) және күтілетін инфляция (келесі 12 айға) – реттеушінің сайтында жарияланады.
Зерттеулер барысында (2016 жылғы қаңтардан 2024 жылғы қарашаға дейін) халықтың инфляциялық күтулері ешқашан Ұлттық банктің таргетіне сәйкес келмеді (мақсатты дәлізде болған жоқ). Яғни, осы ресми көрсеткіш бойынша халықтың күтулері барлық уақытта бекітілмеген болып қала берді. Алайда кейбір кезеңдерде халықтың инфляциялық күтулері таргетке жақын болғаны (бекітілуге жақындағаны) байқалды.
Халықтың инфляциялық күтулері таргетке жақындаған (ауытқуы 2 пайыздық тармақтан аспайтын) тек екі кезең болды.
Бірінші кезең – 2016 жылдың наурызынан шілдесіне дейін. Әсіресе, 2016 жылдың маусымында таргетпен алшақтық бар болғаны 1,1 п.т. құрады. Бұл инфляциялық күтулердің таргеттен мейлінше аз ауытқуы болып саналады.
Инфляциялық күтулердің табиғатын түсіндіретін теория бойынша, адамдар күнделікті сатып алуларға сүйене отырып, өз күтілімдерін қалыптастырады. Алайда 2015-2016 жылдары Қазақстандағы ағымдағы және өткен инфляция жоғары болды. Мысалы, 2015 жылдың желтоқсанында жылдық инфляция 13,6%-ға жетті. 2016 жылдың наурыз-шілде айларында орташа инфляция 16,7%-ды құрады. Осыған қарамастан, сол кезеңде халық өткен инфляция деңгейіне сүйенбегені байқалды.
Қабылданған инфляция инфляциялық күтулерге әсер етеді
Тағы бір пікір бойынша, қабылданған инфляция инфляциялық күтулерге үлкен әсер етеді. Егер адамдар инфляцияны жоғары деп қабылдаса, болашақта да жоғары инфляцияны болжайды. Алайда 2016 жылдың наурыз-шілде айларында қабылданған инфляцияның орташа деңгейі 19,9% болды. Бірақ неге қазақстандықтар инфляцияның келесі жылы шамамен 9,5% болатынын болжады?
Басқа бір түсініктеме бойынша, адамдар экономикалық салдарды алдын ала көріп, тиісті шешімдер қабылдай алады. Сондықтан олардың күтілімдері рационалды және «алға ұмтылушы» болуы мүмкін. Бұл жағдайда теңгенің доллармен айырбас бағамы маңызды рөл атқарады.
2015 жылдың ортасында теңге еркін айналымға жіберілді. Нәтижесінде ұлттық валюта күрт құнсызданды. Мысалы, 2015 жылдың маусымында 1 доллар 186,8 теңге тұрса, 2016 жылдың қаңтарында 365,8 теңге болды. Бірақ 2016 жылдың маусымына қарай доллар 336,5 теңгеге дейін арзандады. Дәл осы айда инфляциялық күтулер мен таргет арасындағы ең аз алшақтық тіркелді.
Екінші жағдай – 2017 жылдың мамыр-шілде айлары. Бұл кезеңде инфляциялық күтулер тағы да таргетке жақын болды (2 п. т. аспады). Орташа инфляция сол кезеңде 7,4% болды (таргет дәлізінде). Алайда қабылданған инфляция екі есе жоғары болды (15,6%).
2017 жылдың наурызында доллар едәуір арзандады – 316,1 теңге (қаңтарда 331,1 теңге болды). Маусымға дейін доллар бағамы осы деңгейде (±4 теңге) қалды. Бірақ тамызда доллар қымбаттай бастағанда (332,7 теңге), инфляциялық күтулер мен таргет арасындағы алшақтық қайтадан 2 п. т. асты.
Бағалар тұрақты болған жағдайда инфляциялық күтулер неліктен бекітілмей қалды?
Инфляциялық таргет – бұл экономика өсіп, «қызып кетпейтін» оңтайлы баға динамикасы. Қазақстан Ұлттық банкі инфляцияны алғаш рет 2017 жылдың қаңтарында мақсатты дәлізге енгізе алды.
Жылдық инфляция сол кезде 7,9%-ды құрап, 6-8% деңгейіндегі мақсатты дәлізде болды. Келесі 37 ай бойы инфляция осы дәлізде қалып отырды. 2018 жылдың қаңтарында бұл дәліз 5-7%-ға дейін қысқарды.
Дегенмен, баға салыстырмалы түрде тұрақты болған кезеңдерде инфляциялық күтулердің таргеттен айтарлықтай ауытқыған сәттері де байқалды. Мәселен, 2019 жылдың желтоқсанында ауытқу 5,9 п. т. деңгейіне жетті. Бұл инфляциялық таргет режимі енгізілгеннен бергі рекордтық көрсеткіш еді. Неге инфляциялық күтулер нашарлады?
Бір гипотезаға сәйкес, халықтың инфляциялық күтулеріне ең алдымен тұтынушылардың назарына ерекше түсетін тауарлардың (тауар-маркерлердің) бағалары әсер етеді. Мысалы, 2019 жылдың тамызында ет, ет өнімдері, нан және жарма өнімдері бағасының өсуін атап өткен респонденттердің үлесі артты. 2019 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында жылдық инфляция 5,3%-ды құраса, азық-түлік бағасы 8,1%-ға қымбаттады. Ұлттық банктің «Инфляцияға шолу» (2019 жылғы желтоқсан) есебіне сәйкес, азық-түліктің қымбаттауы халықтың инфляцияны қабылдауына теріс әсер етті.
Сыртқы күйзелістер инфляциялық күтулерге қалай әсер етеді?
Инфляция бойынша Ұлттық банктің орта мерзімді мақсаттары мен халықтың күтулері арасындағы ең үлкен алшақтық COVID-19 пандемиясынан кейін байқалды. Алғашқы кезеңде бұл корона дағдарыспен күрестің әсерінен және жаһандық инфляцияның өсуімен байланысты болса, 2022 жылдың ақпанынан кейінгі ауытқулар сыртқы геосаяси шоктардан туындады.
2021 жылдың қарашасында халықтың инфляциялық күтулері мен таргет арасындағы айырмашылық алғаш рет 2016 жылдан бері екі таңбалы деңгейге жетті (10,3 п. т.). Мұндай нашарлаумен қатар, инфляцияны қабылдаудың күшеюі де байқалды. Сауалнамалар бойынша, респонденттер ет, нан-тоқаш өнімдері, өсімдік майы, көкөніс-жеміс өнімдері сияқты тауарлардың бағасының айтарлықтай өскенін атап өтті. Сонымен қатар жанар-жағармай, тұрғын үй-коммуналдық қызметтер, киім-кешек және аяқ киім бағасының қымбаттағаны байқалды.
2022 жылдың ақпан айының соңында Ресей Украина аумағына басып кірді. Осы оқиғалар аясында доллар 497,2 теңгеге дейін қымбаттады (+14% бір айда; наурызда орташа курс 434,4 теңге болды). Қазақстан экономикасына бұл қысқа мерзімді шок халықтың инфляциялық күтулеріне тез әсер етті. Наурыз айында ауытқу жаңа рекордтық деңгейге – 12,2 п. т. жетті.
Келесі шок 2022 жылдың күзінде орын алды. Қыркүйекте Ресейде ішінара мобилизация жарияланды, бұл көптеген азаматтарды елден кетуге мәжбүр етті. Қазақстан олардың негізгі бағыттарының біріне айналды. Мигранттардың ағылуы салдарынан елімізде жалға беру бағасы айтарлықтай өсті. БАҚ мәліметтері бойынша, Алматыда пәтер жалдау құны 200-300%-ға дейін артты. Ресми статистика өсімнің сәл төмен екенін көрсетті.
Осы жағдай инфляциялық күтулердің таргеттен күрт ауытқуына алып келді. Қазан айында бұл көрсеткіш 12,3 п. т. дейін өсті, ал желтоқсан айында жаңа рекорд орнатылып, айырмашылық 15,3 п. т. жетті. Сол уақытта теңге бағамы тұрақты болып қалып, қазан және қараша айларында тіпті долларға шаққанда нығайғаны байқалды.
Қазақстандағы инфляциялық күтілімдер туралы эконометристердің пікірі
Ұлттық банк 2023 жылдың басында «Қазақстандағы инфляциялық күтілімдердің якорлануын бағалау» атты зерттеу жариялады. Зерттеуде 2016 жылдың қаңтарынан 2022 жылдың қазан айына дейінгі сауалнамалар нәтижелері талданды. Негізгі қорытынды – «халықтың инфляциялық күтілімдері бекітілмеген және рационалды емес». Сонымен қатар соңғы жылдары күтілімдердің бекітілу деңгейі төмендегені айтылған.
Зерттеу авторлары инфляциялық күтілімдердің түрлі көрсеткіштерге сезімталдығын тексерді. Мысалы, регрессиялық теңдеулер инфляциялық күтілімдердің айлық инфляцияға жылдық инфляциядан көбірек сезімтал екенін көрсетті.
Макроэкономикалық шоктардың халықтың күтілімдеріне әсері де талданды. Зерттеуде номиналды тиімді айырбас бағамы, өндіріс алшақтығы, мұнай бағасы және Ресейдегі инфляция сияқты айнымалылар қолданылды. «Нәтижесінде кейбір уақыт аралықтарында инфляциялық күтілімдердің номиналды тиімді айырбас бағамы шоктарына әсері маңызды болғаны байқалды», – деп жазылған зерттеуде. Басқаша айтқанда, инфляциялық күтілімдер шетел валюталарының қымбаттауына өте сезімтал. «Сонымен қатар инфляциялық күтілімдердің сезімталдығы уақыт өте келе арта түседі. Бағам шоктарына осындай жауап инфляциялық күтілімдердің якорлану деңгейінің төмендегенін көрсетеді», – дейді зерттеу авторлары.
Осы тұжырымнан теңге бағамы ұзақ уақыт өзгерген сайын инфляциялық күтілімдер өсетінін және Қазақстан Ұлттық банкінің инфляциялық күтілімдерді якорлау жөніндегі негізгі міндетіне қол жеткізуі қиындайтынын көруге болады.
Қандай таргет тиімді?
Осы жағдай аясында соңғы кезде басталған сараптамалық пікірталас, яғни Ұлттық банк өзінің міндеттерін шешу үшін айырбас бағамын тұрақтандырудың (яғни, оны қандай да бір форматта таргеттеу) маңызы туралы пікірталас қызығушылық тудырады.
«Біз үшінші жыл бойы енгізіп келе жатқан ақша-несие саясаты мен айырбас бағамы режимін мұқият қарастыру қажет», – деп жазды Freedom Holding Corp. компаниясының CEO-сы және мажоритарлық акционері Тимур Турлов өзінің «Курсив» газетінде жарияланған мақаласында. – Еркін айналымдағы бағам өзін ақтап отыр ма? Инфляциялық таргеттеуге көшу нәтижесінде біз төмен инфляцияға қол жеткіздік пе? Жоқ. Ұлттық валютамыздың құнсыздануы азайып, ұлттық валюта әлсіреуінің қарқыны баяулауы мүмкін болды ма? Жоқ. Кейінгі 8 жылда несиелердің бағасы қымбаттады, ал инфляцияның деңгейі ұқсас болды, бірақ біз таргетке жете алмадық».
Реттеушінің көзқарасы мүлдем басқа. Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов Forbes.kz-ке берген сұхбатында егер бағам күшейсе, онда ішкі экономикалық шешімдер мәнсіз болатынын және «Ұлттық банк пен бағам тұрақты болмаған жағдайда кез келген экономикалық шешімдер халықаралық жағдайларға тәуелді болады» деп түсіндірді.
