Ұлттық Банк өзінің бүкіл тарихында интервенцияларға қанша валюта жұмсады
Валюталық интервенция жасау ережесі
Қазақстандағы Орталық банктің валюта нарығындағы мәмілелерге қатысу құқығы ҚР ҰБ туралы заңда бекітілген. Онда валюталық интервенциялар тұрақты қол жеткізу қарыздарын берумен, депозиттерді қабылдаумен, қысқа мерзімді ноталар шығарумен және мемлекеттік және басқа да бағалы қағаздарды сатып алу-сатумен, оның ішінде кері сатып алу құқығымен бірге ақша-кредит саясатының стандартты операцияларының тізімінде көрсетілген (РЕПО).
Заң Ұлттық Банктің валюталық интервенцияларына анықтама береді. Бұл Ұлттық банк «қазақстандық теңге бағамына әсер ету мақсатында шетелдік валютаны өздігінен сатып алу-сату және банк аралық немесе биржа нарығында басқа да валюталық келісім түрлерін жүргізетін» келісімдер.
Ұлттық банк бұл құралды қолдану форматын ақша-несие саясаты стратегиясында нақтылайды. 2030 жылға дейін жарамды қазіргі қолданыстағы стратегияда ақша-несие саясатын (АНС) басымдық беру қатарында «еркін айналымдағы бағам режимін нығайту» бар. Қазақстандық бас банк валюта нарығына қатысуы нарықтық принциптерге сай болатынын айтады. Ұлттық қор атынан ҚР Үкіметімен операциялар жүргізе отырып (қаражатты айырбастау), Ұлттық банк нарықтық бейтараптық пен ашықтығын ұстануға: валютаны тұрақты және біркелкі сатуға міндеттенеді. Валюталық резервтерді ұстап тұру үшін валютаны сатып алу кезінде операциялар «валюта нарығының қалыпты жұмыс істеуін бұзбайтын нарықтық принциптер негізінде жүргізілетін болады».
Сондай-ақ, ерекше жағдайларда ҚР ҰБ «айырбас бағамының күрт ауытқуын реттеу, нарыққа деген сенімді қалпына келтіру және бағаны айқындау тетіктері» үшін ішкі валюта нарығында бірыңғай операциялар жүргізу құқығын өзіне қалдырады. «Интервенциялар қаржы тұрақтылығы үшін тәуекелдерді шектеу мақсатында жүргізіледі. Яғни теңге бағамының күрт және елеулі өзгеруі теңгелік салымдардың кетуін және өтімділіктің валюталық нарыққа ағынын тудыруы мүмкін болғанда, сондай-ақ айырбас бағамының іргелі негізі жоқ тұрақсыздандыратын қысқа мерзімді ауытқуларын реттеу мақсатында жүргізілетін болады», – делінген АНС Стратегиясында.
Ұлттық банк валюталық операциялар туралы мәлімдеме жасау, баспасөз хабарламасын тарату арқылы жария түрде хабарлау міндетін өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ бұл ақпарат «интервенциялардың себептері, көлемі мен нәтижелері» көрсетілген болуы тиіс. Өткен жылдан бастап ҚР ҰБ әр айда сатып алынған және сатылатын шетел валютасының көлемін көрсетеді. Сонымен қатар реттеуші 1996 жылдың қаңтарынан бастап валюта нарығындағы нетто-операциялары туралы мәліметтерді жариялады.
Нетто-шығын
Kursiv Research талдауына ҚР ҰБ резервтерінен валютаны нетто-сатып алу мен сатудың айлық көрсеткіштері, олардың жалпы көлемі және тікелей валюталық құрамдас бөлігі, сондай-ақ 1996 жылғы қаңтардан 2024 жылғы қарашаға дейін USD/KZT айырбас бағамының орташа айлық мәндері түсіп қалды.
Осы кезең ішінде Ұлттық Банктің жалпы халықаралық резервтері 25 есе өсті. Еркін айырбасталатын резервтер көлемі-16 есе, теңгенің айырбастау бағамы 655% – ға әлсіреді. Ал шетелдің валютаның жалпы нетто-сатылымы 3 31,5 млрд долларды құрады. Соңғы сома дисконтталмаған, сондықтан оны қазіргі доллардағы көрсеткіштермен салыстыру дұрыс емес. Жүргізілген интервенциялардың маңыздылығын олардың салмағы ҰБ-ның барлық резервтеріне және олардың валюталық бөлігіне қатысты қаншалықты жоғары болғанына қарай бағалау орынды.
Қазақстандағы валюталық интервенциялардың тарихын шартты түрде бес кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең – 1996-1999 жылдары-Ұлттық Банк шетелдік валютаны сатып алғаннан гөрі жиі сатты. Таза сату көлемі қазіргі стандарттар бойынша аз болды (айына жүздеген миллион долларға дейін). Бірақ жылдық мәнде орташа алтын валюта резерві көлемінің 60%-на жетуі мүмкін еді. Бұл айына жалпы резервтер көлемінің 3-тен 9%-ға дейін және валюталық резервтердің 12%-на дейін орташа айлық сатуды білдіреді. Сол кезеңде ҰБ бірте-бірте әлсіреген валюта бағамын шектеу ғана емес, сонымен бірге экономиканы шетелдік валютаға өтімділігімен қанықтыру функциясын атқарды. Бұл жоғары инфляция және соған байланысты экономиканы долларландыру жағдайында өте маңызды болды.
Келесі кезең-2000-2006 жылдары-ҰБ өзінің валюталық резервтерін нығайтады. Көбіне шетелдік валюталарды сатып алушы ретінде әрекет етеді. Алты жыл ішінде валюта резервтерінің көлемі 12 есе өсті. Айына реттеуші еркін айырбасталатын валютаны (ЕАВ) салыстырмалы түрде өзінің ағымдағы алтын валюта резервінің 18%-ына сай сомаға сатып ала алады. Осы кезеңде USD/KZT айырбас бағамы 7%-ға нығая бастады.
2007 жылғы жаһандық қаржы дағдарысы Қазақстандық Орталық банктің күшті теңгеге және ЕАВ-ты нетто-сатып алу трендін бұзды. 2007 жылдың қыркүйек-қазан айларында ҰБ бағамды 120 теңге деңгейінде ұстап тұру үшін сол жылы 5,7 млрд доллар немесе АВР орташа көлемінің шамамен 30%-ын сатуға мәжбүр болды. 2008 жылдың соңғы айларында әлемдік мұнай бағасы үш есе төмендегенде, Ұлттық банк долларды қайта сата бастайды. «Ұлттық Банк Ұлттық валютаның айырбас бағамының тұрақтылығын сақтау үшін валюталық интервенциялар жүргізді. Нәтижесінде өткен жылдың қазан айынан бастап қазіргі уақытқа дейін айырбас бағамы бір доллар119-121 теңге болды. Бұл нарықтың тұрақтылығы мен қабылданған шаралардың тиімділігін көрсетеді»,– деп атап өтті 2009 жылғы қаңтарда ҚР ҰБ Төрағасы Әнуар Сәйденов. Алайда ұлттық валюта бағамын ұстап тұру мүмкін болмады. 2009 жылғы ақпанда девальвация болып, USD/KZT бағамы 150 теңгеге жетеді.
Теңгенің тағы бір тығырыққа тірелген кезі – 2012 жылдың ортасы мен 2013 жылдың аяғында болды. Интервенцияны белсенді жүргізу арқасында доллар теңге бағамын149 теңгеден 154 теңгеге жеткізу мүмкін болды.
2014 жылдың ақпан айында ҚР ҰБ салыстырмалы түрде тұрақты сыртқы фонының аясында бағамды 182 теңгеге көтеріп, девальвация жүргізеді. ҚР ҰБ жаңа басшысы Қайрат Келімбетов бағам бойынша таргет түзетілгенге дейін девальвацияға ешқандай себеп жоқ екенін атап өтті. Ал ақпан айының қорытындысы бойынша ҰБ 762 млн долларға таза валюта сатып алды. Теңгеге қатысты қысым 2014 жылдың шілде және қазан айларында жалғасты. Сол кезде ҰБ өзінің еркін айырбасталатын валютасының орташа жылдық сомасының 13%-на дейін сатты. Содан кейін 2015 жылдың қаңтары мен ақпанында тағы сатты.
Ең көп интервенция жасалған уақыт
Ең үлкен сатылым 2015 жылдың маусымында басталды. Осы айдан бастап Ұлттық банк сегіз ай қатарынан тек нетто-сатылымдар туралы есеп берді. Бұл үрдіс 2016 жылы жалғасты, онда Орталық банк 12 айдың тек үш айында ғана таза сатып алушы болды және аз мөлшерде сатып алды. 2015 жылдың маусымынан 2016 жылдың қазанына дейін долларды нетто-сату көлемі 34 млрд доллар болды. Ал екі күнтізбелік жыл ішінде-3 35,1 млрд долларды құрады.
2015 жылдың тамыз айының соңында мұнай бағасының құлдырауы аясында ҰБ мен Үкімет айырбас бағамын шектеуден бас тартатыны туралы мәлімдеп, реттеуші еркін айналымдағы теңге режиміне көшу туралы жариялады. Қазір де солай.
2016 жылдың қаңтарында Brent-тің баррелі 31 долларға дейін төмендеді. Ал USD/ KZT 366 теңгеге кетті.
ҚР ҰБ бұл интервенцияларының ерекшелігі валютаны белсенді сату аясында жалпы резервтер мен резервтердің көлемі тікелей ЕАВ-қа айтарлықтай өзгермегендігінде болды. 30 млрд доллар қайдан келді және қайда кетті?
«Бұл ақшаның бір бөлігі банктердегі корреспонденттік шоттар түрінде, бір бөлігі Ұлттық Банктің алтын – валюта резервтері түрінде, ал квазимемлекеттік сектордың бөлігі де банктерде. Бұл ақша елден кеткен жоқ [ … ] мұнай бағасы тұрақтанған кезде әлемдік парадигма тұрақтанып, халық бұл долларларды сата бастайды, сонда олар резервке оралады», – деп түсіндірді Келімбетов 2015 жылдың қараша айында «Власть»журналына берген сұхбатта.
Бәлкім, интервенциялар тек қана орталық банктің номиналды АВР-да көрсетілген қаражат есебінен ғана жасалмаған шығар. Анықтама үшін: 2015-2016 жылдар ішінде кіріс ағынын ескере отырып, бүкіл Ұлттық қор 2 20 млрд долларға (орташа жылдық айырбас бағамын ескере отырып), оның халықаралық активтері – 12 млрд долларға қысқарды.
Теңгені еркін айналымға жіберіп, Ұлттық банк интервенцияларға аз жұмсай бастады және оларға аз жүгіне бастады. 2017 жылғы қаңтардан бастап 2024 жылғы қарашаға дейін Ұлттық Банктің валютаны нетто-сатудың жиынтық көлемі 3 3,1 млрд деңгейінде болды.
Ескерту
Өткен қарашада ҚР ҰБ интервенцияларды тағы қолға алуы мүмкін екенін еске салды.
Қарашаның соңғы екі жұмыс күні ішінде USD/KZT 513 теңге болды. Ұлттық банк қараша айында шамамен 1,1 млрд доллар («Қазатомөнеркәсіптің» акцияларын Ұлттық қордың балансына сату жөніндегі операцияларды ескере отырып) сатқаны туралы есеп берді. Бұл 2024 жылғы қазанда қолда бар АВР-дың 2,6%-на және ЕАВ қорларының 6%-на сәйкес келеді.
