Freedom Finance Global Орталық Азия елдері: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан тұрғындарының тұтынушылық сенімін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін он сегізінші ай зерттеп келеді. 2024 жылғы желтоқсанда тұтынушылық сенімділіктің біркелкі серпіні байқалды. Қазақстандағы өсім Тәжікстандағы құлдыраумен жабылды. Ал басқа екі елде бейтарап динамика байқалады. Дегенмен инфляциялық көңіл-күй динамикасында қараша айының күрт нашарлауынан кейін, барлық мемлекеттерде шамалы жақсару байқалады. Өңірдегі девальвациялық күтулер жалпы алғанда төмендеген. Алайда бұл тұрғыда Қазақстан теңгенің әлсіреуі аясында ерекшеленуін жалғастырып отыр.
2024 жыл өңір үшін орташа жағымсыз үрдістермен өтті. Егер Қырғызстан тұтынушылық сенімде айтарлықтай жылдық прогресс көрсетсе, басқа елдерде мұндай жағдай байқалмайды. Өзбекстандықтар үшін өткен жыл жақсы болмағаны айқын және Орталық Азия аймағы бойынша көрші елдердің жақсаруы аясында Өзбекстан жыл қорытындысы бойынша екінші сатыдан төмен түсті. Тәжікстан бірінші орынды ұстап тұрса да, соңғы жылды орташа жағымсыз үрдістерге көшумен аяқтады. Ал Қазақстан үшін 2024 жыл бейтарап жыл болды, тұтынушылық сенім мүлдем өзгермеді деуге болады. Дегенмен, Орталық Азия елдерінің CCI-лері бейтарап шекарадан 100 пунктке жоғары орналасқан, бұл жағымсыз жауаптардың басым екенін көрсетеді.
Қазақстан мен Өзбекстанда сарапшылар халық санына шамалас ай сайын 3 600, Қырғызстанда 1 600 және Тәжікстанда 1 200 сауалнамадан жинайды. Зерттеулер әлемнің көптеген елдерінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін пайдаланылатын және United Research Technologies Group компаниясы жергілікті міндеттерге бейімделген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі – телефон арқылы сұрау. Пікіртерім сауалнамасы бейімдендірілген: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.
Қазақстан
Желтоқсанда Қазақстандағы тұтынушылық сенім индексі қарашадағы құлдыраудан кейін 104,8 пункті құрап, айтарлықтай қалпына келгенін көрсетті, бұл зерттеудің бүкіл уақытындағы екінші ең жоғары көрсеткіш болды. Респонденттердің көңіл-күйі барлық бес қосалқы индекс бойынша жақсарды. Айта кетейік, 2024 жылы тұрғындардың тұтынушылық сенімі 0,1 пункте ғана артып, бар-жоғы 0,1 пунктке ғана өсумен (2023 жылғы желтоқсандағы көрсеткішке қатысты 2024 ж. желтоқсан көрсеткіші) өзгерген жоқ деуге болады. Тұтастай алғанда, қазақстандықтар жеке материалдық жағдай мәселесінде пессимистік көңіл-күйге ауды, бірақ бұл ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалаудың жақсаруымен өтелді.
Жеке материалдық жағдай бойынша болжамдардың қалпына келуі
Келесі 12 айдың көкжиегінде жеке материалдық жағдайдың өзгеруі болжамының қосалқы индексі 4,5 пунктке қалпына келіп, 132,5 пункт болған қазан деңгейіне қайта оралды. Материалдық жағдайымыз жақсарады деп санайтындардың үлесі қарашадағы 47,2% -дан желтоқсанда 50,8% -ға дейін өсті. Бірақ 2023 жылдың соңымен салыстырғанда бұл көрсеткіш айтарлықтай төмен болып шықты. Осыдан бір жыл бұрын оптимистердің үлесі 53% -ды құраған болатын.
Жас бөлінісінде оптимизмнің айлық өсуі барлық топтар бойынша жүреді. Ең елеулі жақсару 29 жасқа дейінгі жастар арасында тіркеледі, онда оң көзқарастағы респонденттердің үлесі 61,3% -дан 66,5% -ға дейін өсті. Бұл көрсеткіш барлық жас топтары арасында үздік саналады. 60 жастағы аға буын өкілдері бәрінен нашар жауап берді. Алайда олардың арасында да оптимизмнің өсуі байқалады: қазақстандықтардың 35,9% қараша айында 32,5% -ға қарсы жауаптардың оң нұсқаларын таңдады.
Өңірлік жоспарда жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің болжамы бойынша оптимизмнің ең көп ұлғаюы Қызылорда және Батыс Қазақстан облыстарында байқалады, онда оң жауаптардың үлесі тиісінше 13 және 11 п.п. өсті. Нәтижесінде дәл осы оңтүстік облыстың өкілдері желтоқсан айында ең жақсы нәтиже көрсетті. Солтүстік Қазақстан облысының тұрғындары ең нашар деп жауап берді, онда таяудағы 12 айда жеке материалдық жағдайды жақсартуды болжайтындардың үлесі 37,6% -ды ғана құрады. Бұл ретте көрсеткіш қараша айымен салыстырғанда 8,3 п.п. төмендеді.
Ірі сатып алулар үшін жағдайлардың қалпына келуі
Ірі сатып алулардың қолайлылығын бағалаудың қосалқы индексі қарашамен салыстырғанда 4,1 пунктке қалпына келіп, 74 пунктке жетті. Бұл нәтиже соңғы 4 айда үздік болып шықты және 2023 жылдың соңындағы көрсеткіштен 3,3 пунктке асып түсті. Ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайларды қолайлы деп санайтын қазақстандықтардың үлесі 30-дан 31,8% -ға дейін өсті. Бұл ретте бір жыл бұрын бұл көрсеткіш 29,3%-ға ғана жеткен болатын.
Жас топтары арасында 30-44 жастағы респонденттер ғана оптимизмнің айтарлықтай өсуін көрсетті. Олардың ішіндегі оң жауаптар үлесі 27,8% -дан 31,8% -ға дейін өсті, бұл жас топтары арасындағы екінші нәтиже болды. 29 жасқа дейінгі жастар бәрінен жақсы жауап берді – 38,1%, бірақ бұл көрсеткіш қарашадағы көрсеткіштен сәл жоғары. Жасы 60-тан асқан адамдар 26,8% -дық нәтижемен бәрінен де нашар жауап беруде, бұл қарашадағы көрсеткіштен 1,8 пайыздық пунктке жоғары.
Инфляциялық бағалар мен күтулер әртүрлі динамиканы көрсетті
Екінші ай қатарынан Қазақстан тұрғындарының инфляциялық бағасы өсімді көрсетіп отыр. Өткен айдың көкжиегінде респонденттердің 42,6%-ы (қарашада – 40,9%) бағаның күшті өсуін көрсетті. Ал жыл көкжиегінде бағаның тез өсуін байқағандардың үлесі осыған ұқсас қарқынмен өсті: қарашадағы 49,9% -дан соңғы деректерді жинау сәтінде 52,4% -ға дейін. Дегенмен өткен жылмен салыстырғанда инфляция біршама жоғары болған кезде бұл көрсеткіштер 5-6 п.п. төмендеді.
Ал қазақстандықтардың инфляциялық болжамдары қарашадағы жылдық максимумдардан кейінгі бағалауларға қарағанда төмендегенін көрсетті. Бір айдың көкжиегінде бағаның күшті өсуін күтетін адамдардың үлесі 30,6% -дан 24,7% -ға дейін күрт төмендеді. Келесі 12 айдың көкжиегінде бағаның өсуін күтетіндердің үлесі қараша айындағы 27,5% -дан соңғы пікіртерім сәтіндегі 25,6% -ға дейін төмендеді.
ҚР Ұлттық банкінің инфляциялық бағалау және күтулер бойынша осындай зерттеуі күтулер мәселесінде емес, бағалау мәселесінде ұқсас динамиканы көрсетті. Ұсынылған деректерге сәйкес бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі бір жыл ішінде 22% -дан 30,2% -ға дейін күрт артты. Ал бір айдың көкжиегінде осыған ұқсас көрсеткіш 27,1% -дан 32,8% -ға дейін өсті. Бұл көрсеткіштің екеуі де 2022 жылдың желтоқсанынан бері ең жоғары көрсеткіш болып отыр. Инфляциялық бағалар да анағұрлым айтарлықтай өсімді көрсетті. Егер бағаның өсуін бағалау бойынша соңғы айда респонденттер үлесі 32,4% – дан 37,8% – ға дейін өскен болса, бағаның жылдам өсуін көрсететіндердің үлесі алдыңғы 12 айда 40,2% – дан 45% – ға дейін өсті.
Жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде қазақстандықтардың көбісін азық-түлік бағасының айтарлықтай өсуі алаңдатуда. Халықтың пікірінше, ең көп қымбаттаған топ-4 тауар қатары он алтыншы ай бойы өзгеріссіз қалып отыр. Оған «Ет және құс», «Сүт және сүт өнімдері», «Нан және нан-тоқаш өнімдері» және «Көкөністер мен жемістер» санаттары кіреді. Жоғарыда аталған барлық өнімдер бағасының күшті өсуін байқаған адамдардың үлесі қарашамен салыстырғанда орта есеппен 1,9 пайыздық пунктке өсті, бұл инфляциялық бағалау сауалнамасына сәйкес келеді. Нан және нан-тоқаш өнімдері бағасының күшті өсуін атап өткендер үлесі 21,1% – дан 23,6% – ға дейін едәуір өсті. Соған қарамастан өсу қарқынын (4-5 п.п.) мынадай тауарлар көрсетті: өсімдік майы, ұн және кофе мен шай. Ресми статистикаға сәйкес нан бағасы желтоқсанда а/а 0,2% ғана, ал өсімдік майының бағасы елеулі а/а 2,9%-ға өсті. Сонымен қатар кофе бағасының едәуір айлық өсімін – а/а 0,8% атап өтейік.
Девальвациялық болжамдар қайтадан рекорд көрсетті
Қазақстандықтардың девальвациялық болжамдары қатарынан үшінші ай өсіп келеді және бір айда доллар бағамының 1,5% -ға өсуі мен жаңа максимумдарға жетуі аясында зерттеудің барлық уақытындағы рекордтық мәндерін жаңартты. Сауалнама қорытындысы бойынша теңгенің әлсіреуін күтіп отырған қазақстандықтардың үлесі 60,7-тен 64,2% -ға дейін өсті. Ал ай көкжиегінде – 44,9-дан 46,1% -ға дейін. Айта кетейік, 2023 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда пессимистер үлесі бірінші сұрақ бойынша 12,4 п.п. және екінші сұрақ бойынша 15,4 п.п. өсті.
Өзбекстан
Өзбекстандықтардың тұтынушылық сенім индексі желтоқсан айында 129,2 пунктке жетіп, аз ғана айлық төмендегенін көрсетті. Төмендеу индексті анықтайтын бес қосалқы индекстің үшеуі бойынша болды. Ірі сатып алу үшін қазіргі жағдайлардың қолайлылығы қосалқы индексі айтарлықтай төмендегенін көрсетті, сонымен қатар экономикалық ахуал бойынша болжамдар едәуір жақсарды. Өткен 2024 жыл Өзбекстан үшін жағымсыз болды: CCI бір жыл ішінде 6,1 пунктке төмендеді, бұл ретте барлық қосалқы индекстер бойынша айтарлықтай төмендеді.
Ірі сатып алулар үшін жағдай екінші ай қатарынан нашарлауда
Желтоқсан айында ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 84,2-ден 79,5 пунктке дейін төмендеді. Бұл зерттеу барысындағы ең нашар нәтиже болып шықты. Бір жыл ішінде көрсеткіш 7,2 пунктке төмендеді. Сауалнамаға қатысқан өзбекстандықтардың 36,9% -ы ірі шығындар үшін жағдай қолайлы деп есептейді, бұл қараша айына қарағанда 2,4 п.п. кем және бір жыл бұрынғы нәтижеге қарағанда 4,2 п.п. аз.
Теріс динамика тағы да барлық жас топтарында байқалмайды. Желтоқсанда 29 жасқа дейінгі жастар ерекшеленді, олардың ішінде оптимистер үлесі 39,4-тен 41,9% -ға дейін өсті. Бұл көрсеткіш барлық жас топтары арасында ең жақсы болып шықты. Ең көп құлдырау қараша айының көшбасшыларында – 45-59 жастағы адамдарда, олардың 35,6% ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын атап өтті, ал қарашада мұндай респонденттер 42% болды. Дегенмен 30-44 жас аралығындағы сауалнамаға қатысушылар тағы да 34,2%-ға тең үлеспен жауап берді.
Өңірлік тұрғыда қарашамен салыстырғанда едәуір нашарлау Сырдария облысында тіркеледі, онда оң жауаптардың үлесі 13,5 п.п. төмендеп, 35,6% құрады. Дегенмен Ташкент облысының тұрғындары 27,5% ғана нәтижемен басқаларына қарағанда нашар жауап берді. Екінші жағынан, Навои облысындағы оптимизмнің айтарлықтай қалпына келгенін атап өтпекпіз. Онда ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын көрсететін адамдардың үлесі 33,1% -дан 44,7% -ға дейін өсті. Соған қарамастан, оң жауаптар үлесі 46,8% болатын Хорезм облысы тағы да көшбасшы болып шықты, бұл қарашадағы көрсеткіштен 3,8 п.п. аз.
Экономикалық ахуал болжамдары бойынша оптимизмнің өсуі
Бейтарап желтоқсан ірі сатып алулар үшін жағдайдың нашарлауын өтеген экономикалық ахуалды болжаудың қосалқы индексін алдын ала болжайды. Аталған қосалқы индекс 3,2 пунктке өсіп, 157,2 пунктке жетті, бұл наурыздан бастап үздік көрсеткіш болып табылады (сол кезде ол 159,2 пунктке жеткен болатын). Сондай-ақ 2024 жылы бұл қосалқы индекс тек 1,8 пунктке ғана төмендеді, ал басқалары 5-9 пунктке құлдырады. Өзбекстан тұрғындарының шамамен 65,6% -ы экономикалық ахуалдың жақсаруын күтуде, ал қарашада үлесі 63,6% болатын. Алайда бір жыл бұрын бұл көрсеткіш 68,9%-ды құрап, жоғары болған.
60 жастағы ең үлкен респонденттерден басқа барлық жас топтары оң динамиканы көрсетті. Егер өткен айда соңғылардың оң жауаптарының үлесі 71,1% -ға жетсе, желтоқсанда ол 68,5% -ға дейін төмендеді. Бірақ бұл бәрібір сауалнамаға қатысқан барлық санаттардың ішіндегі ең үздік нәтиже. 30-44 жастағы өзбекстандықтар ең жақсы айлық динамиканы көрсетті, олардың ішінде 65,1%-ды оптимистер жинады, бұл қарашаға қарағанда 4,3 п.п. артық. Бұл жолы ең нашар жауап берген- осыған ұқсас көрсеткіші 63,4% болатын 29 жасқа дейінгі жастар болды, бұл айлық өсімнің 2,4 п.п. өсуін көрсетеді.
Өңірлік бөліністе көрсеткіштің айтарлықтай жақсаруы Ташкентте болды. Онда жауаптардың оң нұсқаларын таңдаған респонденттердің үлесі 52,5% -дан 61,8% -ға дейін күрт артты. Алайда бұл желтоқсанның үздік нәтижесі болмады, өйткені ол 70,1% көрсеткішпен Ферғананың көшбасшылығын тартып алған Наманган облысында тіркелді. Қарашамен салыстырғанда төмендеу тек 4 өңірде байқалады, ал ең нашар жауап берген Ташкент облысының тұрғындары болды. Мұнда жауап бергендердің 58% -ы ғана алдағы 12 ай ішінде экономикалық ахуалдың жақсаруын күтеді.
Инфляциялық күтулер мен бағалау айтарлықтай жақсарды
Өзбекстан тұрғындарының желтоқсан айындағы инфляциялық бағалары мен болжамдары қараша айындағы өсімнен кейін айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Мәселен, өткен жылда желтоқсанда бағаның күшті өсуін тұрғындардың қарашадағы 50,7%-бен салыстырғанда 46,7%-ы сезген. Рас, өткен айдың көкжиегінде үлес шамалы өсті – 30,8% -дан 31,1% -ға дейін.
Ал инфляциялық күтулер қарашамен салыстырғанда, айтарлықтай жақсарғанын көрсетті. Бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі келесі айда 26,5% -дан 18,5% -ға дейін азайды. Ал бір жылдың көкжиегінде респонденттердің 22,5% -ы бағаның неғұрлым жылдам өсуін күтеді, бұл қарашадағы көрсеткіштен 3,7 п.п. төмен. Бұл көрсеткіштер қазан айындағы мәндерден төмен болды, бұл қарашадағы инфляциялық күтулердің біржолғы нашарлау сипатын білдіруі мүмкін.
Ресми статистикаға сәйкес желтоқсанда бағаның 1% -ға айлық өсімі тіркелді, бұл осы айдың тарихи төмен көрсеткіші болды. Көрсетілген жағдайда жылдық инфляция 10% -дан 9,8% -ға дейін төмендеді. Соңғы айлардағы басты ньюсмейкер ретінде ет бағасы а/а 0,6-0,7% өсті, бұл тамыз-қыркүйекке қарағанда айтарлықтай төмен, бірақ бәрібір елеулі. Бұл респонденттердің көңіл-күйіне айтарлықтай әсер етуде. Олардың 55% -ға жуығы ет пен құсты бағаның күшті өсуі байқалатаны тауар ретінде көрсетті, бұл желтоқсан айындағы ең жоғары мән. Айта кетейік, топ-3-ке өсімдік майы мен ТКШ қызметтері кіреді. Олар бойынша үлестің төмендеуі шамалы болды. Ал ресми статистика ТКШ қызметтеріне тарифтердің а/а 0,2% өсімін көрсетеді. Бірақ жыл қорытындысы бойынша тарифтер орта есеппен 38,2% -ға өсті, бұл өткен жыл ішіндегі жауаптар динамикасына әсер етті. Ал майларға келетін болсақ, желтоқсанда оларға бағаның өсуі айтарлықтай болып, 5,2% құрады, бұл қараша айының өсу қарқынынан екі есе көп. Бәлкім, келесі айда біз пікіртерімде аталған тауар үлесінің көтерілгенін көреміз. Тұтастай алғанда көрсеткіштердің айлық өзгерістері шамалы болды.
Девальвациялық күтулер ақыры төмендеді
Желтоқсанда Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық болжамы қарашамен салыстырғанда төмендеп, соңғы 4 айда ең төмен болып шықты. Өзбек сомы желтоқсанда әлсіреуін жалғастыруда. Бұл бесінші ай қатарынан орын алып отыр, оның үстіне доллар бағамының өсу қарқыны 0,5% -ға жетті. Ұлттық валютаның долларға қатысты әлсіреуін күтетіндердің үлесі қараша айында 60,5% -дан желтоқсанда 58,6% -ға дейін төмендеді. Бір айдың көкжиегінде пессимистердің үлесі 43,5% -дан 39,6% -ға дейін күрт төмендеді. Бұл көрсеткіштер 2024 жылы ең төмен болмаса да, 2023 жылғы желтоқсанның деңгейінен әлдеқайда төмен.
Қырғызстан
Қырғызстанда желтоқсан айында тұтынушылық сенім индексі бейтарап динамиканы көрсетті. Бір айда CCI 0,1 пунктке ғана азайып, 138,5 пунктке жетті. Дегенмен тұрғындардың ірі сатып алулар үшін қолайлылығы бойынша бағалары айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Бірақ бұл төмендеу болжамдардың жалпы жақсаруымен өтелді. 2024 жыл Қырғызстан үшін табысты болды, ал тұтынушылық сенім индексінің өсуі экономикалық ахуалды бағалауды жақсарту есебінен елеулі 8,3 пункті құрады.
Ірі сатып алу үшін қолайлы жағдайларды бағалаудың нашарлауы
Желтоқсан айында ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 5,4 пунктке төмендеп, 99,5 пунктке жетті, бұл 2024 жылғы сәуірден бастап ең төменгі мән болып отыр (90,4 пункттің деңгейінде болған кезде). Дегенмен Қырғызстан бұл мәселе бойынша Орталық Азияда көшбасшы болып қала беруде. Өткен жылы да бұл қосалқы индекс елеулі болатын 9,3 тармаққа өсті. Ірі шығындар үшін қолайлы жағдайларды көрсететін адамдардың үлесі қарашадағы 43,5% -дан желтоқсанда 40,4% -ға дейін төмендеді. 2023 жылдың соңымен салыстырғанда бұл көрсеткіш айтарлықтай жоғары, ол кезде тек 36,8% -ды құраған болатын.
Оның үстіне барлық жас топтары оптимизмнің бір айлық төмендеуін көрсетті. Ең нашар динамика 29 жасқа дейінгі жастарда байқалады. Онда ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайларды барынша қолайлы деп санайтын адамдардың үлесі қарашадағы 51,1% -дан 2024 жылдың соңына қарай 45,1% -ға дейін төмендеді. Осындай құлдырауға қарамастан, жастар бәрібір барлық жастардың арасында үздік нәтиже көрсетіп отыр. Қалған жас топтарында құлдырау шамалы 1-1,7 п.п. болды. 45-59 жас аралығындағы респонденттер тағы да ең нашар жауап берді, олардың арасында оптимистердің үлесі тек 35,5%-ға жетеді.
Ал өңірлер бөлінісінде динамика соншалықты анық емес. Бірден екі өңірде (Жалал-Абад және Ош облыстары) оң жауаптар үлесінің 10 п.п. астам төмендеуі тіркелуде. Дегенмен, қалғандарына қарағанда, Шу облысының тұрғындары тағы да нашар жауап берді. Алайда онда ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайларды қолайлы деп санайтындардың үлесі 29,3% -дан 35,8% -ға дейін өсті. Желтоқсан айында көшбасшы өзгерген жоқ және ол 48 пайызды құраған Талас облысы болып қала берді. Бұл қарашадағы көрсеткіштен 7,5 п.п. аз. Айта кетейік, 2024 жылы нашар көрсеткішті көрсеткен жалғыз аймақ Жалал-Абад облысы болды.
Экономикалық ахуалдың болжамы рекордқа жетті
Алдағы 12 айдың көкжиегінде экономикалық ахуалдың өзгеруі болжамдарының қосалқы индексі желтоқсанда 2,8 пунктке өсті. Көрсеткіш 160,7 пунктке жетті, бұл зерттеудің барлық уақытында рекордтық көрсеткіш. Тұрғындардың 69,5% -ға жуығы экономикалық ахуал жақсарады деп есептейді, ал қарашада олардың үлесі 67% құрады. 2024 жылы бұл көрсеткіш 4,4 п.п. артты.
Жас бөлінісінде барлық спектр бойынша өсу байқалады. 45-59 жастағы қырғызстандықтар ең жақсы айлық динамиканы көрсетті, олардың 70% -ы экономикалық ахуалдың жақсаруын күтуде. Қарашада бұл көрсеткіш 66,7% -ға жетті. Бірақ үздік нәтижені 60 жастан жоғары аға буын көрсетіп келеді. Олардың ішінде оң жауаптар үлесі 74,6% -ға жетті, бұл қарашадағы көрсеткіштен 1,7 п.п. жоғары. 29 жасқа дейінгі жастар арасында оптимистер ең аз болды. Онда ұқсас көрсеткіш 67,2% -ға жетті, бұл өткен аймен салыстырғанда сәл жоғары – 66,1%.
Өңірлік бөліністе экономикалық ахуал өзгерістерінің болжамдарындағы айлық динамика онша анық емес. Тоғыз өңір ішінен бес өңір теріс серпін көрсетіп отыр. Алайда Ыстықкөл облысын қоспағанда, төмендеу шамалы болды. Бұл өңірде оң көзқарастағы адамдардың үлесі 76,4% -дан 69,3% -ға дейін төмендеді. Дегенмен бұл жолы ең нашар нәтижені Талас облысы көрсетті – 61%. Екінші жағынан, Жалал-Абад облысындағы оң жауаптар үлесі 11 п.п. дерлік өсті. Онда бұл көрсеткіш 78,8% -ға жетті, бұл желтоқсанда жоғары мәнге айналды. Сондай-ақ Нарын облысындағы оптимистердің үлесі айтарлықтай жақсы 8 п.п. өсті. 2024 жылы Баткен және Талас облыстары жалпы трендке қарсы шықты, онда көрсеткіш айтарлықтай төмендеді.
Инфляциялық бағалар мен болжамдар бұрынғы деңгейде қалды
Желтоқсанда қырғызстандықтардың инфляциялық бағасы қараша айында айтарлықтай өсімнен кейін бейтарап нәтиже көрсетті. Егер өткен айда сауалнамаға қатысқандардың 32,7% -ы өткен айда бағаның күшті өсуін сезінсе, желтоқсан айында олар 32,3% жинады. Өткен 12 айда бағаның өсуін бағалау шамалы өсті. Желтоқсанда қырғызстандықтардың 51,1%-ы олардың өсуінің жылдамдығын атап өтті, ал қараша айында бұл көрсеткіш 49,6% құрады. Айта кетейік, инфляциялық бағалаудың қарашадағы нашарлауы бір ай бұрын жарияланған кезде қолжетімді болмаған ресми деректермен сәйкес келеді. Қараша айында жылдық инфляция көкөністің қымбаттауына байланысты 4,8% – дан 5,7% – ға дейін жылдамдады.
Қырғызстандықтардың инфляциялық болжамдары шамалы төмендегенін көрсетті және салыстырмалы түрде төмен күйінде қалып отыр. Келесі 12 айда бағаның ең жылдам өсуін күтетін респонденттердің үлесі 13,8% – дан 12,4% – ға дейін азайды. Бағалар келесі айда қатты өседі деп санайтындардың үлесі, 10,2% -дан 9,7% -ға дейін төмендеді.
Тұрғындар бағаның неғұрлым қымбаттағанын байқаған жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде төртінші ай қатарынан бірінші сатыны ұстап тұрған «Ет және құс» санатын атап өтуді жалғастырамыз. Оны таңдаған респонденттердің үлесі бір айда тек 1 п.п. төмендеп, 46,9% құрады. Жалпы алғанда, көшбасшы тауарлардың арасында қант пен тұзды қоспағанда, айлық өзгерістер шамалы болды. Осы санат бойынша үлестің төмендеуі 3,1 п.п. құрады. Қалғанында бағаның айтарлықтай жоғары өсуі байқалған топ-5 тауар қатарынан 16 ай бойы өзгермеді. Жоғарыда аталған өнімдерден басқа, желтоқсан айында респонденттердің 46,3% -ы өсімдік майына, 44,9% -ы ұн және 41% -ы көкөністер мен жемістер бағасының күшті өсуін байқады.
Девальвациялық күтулер айтарлықтай жақсарды
Қырғыз сомы желтоқсанда қазан – қараша айларындағы елеулі құлдыраудан кейін 0,2% -ға ғана әлсіреді. Нәтижесінде қырғызстандықтардың девальвациялық болжамдары екі ай өсімнен кейін біршама жақсарды. Егер өткен айда тұрғындардың 30,1% -ы ұлттық валютаның бір жылдан кейін әлсіреуін күтсе, қараша айында олардың үлесі 27% -ға дейін азайды. Ал бір айдың көкжиегіндегі доллардың өсуі мәселесінде пессимистердің үлесі 21,8-ден 18,3% -ға дейін төмендеді.
Тәжікстан
Тәжікстандағы тұтынушылық сенім индексі желтоқсанда 150,9-дан 145,1 пунктке дейін күрт төмендегенін көрсетті. Бес қосалқы индекстің бәрі бір айлық төмендеуді көрсетті, бірақ әсіресе ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын бағалаудың айтарлықтай нашарлауын атап өтеміз. 2024 жылы Тәжікстандағы тұтынушылық сенім шамалы 3,5 пунктке төмендеп, 145,1 пунктке жетті (2023 жылғы желтоқсанға қарағанда 2024 жылғы желтоқсандағы көрсеткіш).
Ірі сатып алулар үшін жағдай нашарлады
Ірі сатып алулар мен шығыстар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы мәселесіне қатысты қосалқы индекс желтоқсанда қарашамен салыстырғанда 14,5 пунктке күрт төмендеп, 69,5 пунктке жетті. Бұл зерттеудің барлық уақытындағы рекордтық ең төменгі көрсеткіш болды. 2024 жылы бұл қосалқы индекстің нашарлауы елеулі 23,7 пунктті құрады. Желтоқсанда респонденттердің 33,5%-ы ғана оң жауап берді, ал өткен айда мұндай жауаптар 40,9% болды. Бір жыл бұрын тұрғындардың 45,6% -ы ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайларды қолайлы деп санаған болатын.
Жас топтары бөлінісінде толықтай теріс динамика байқалды. 30-44 жастағы адамдар арасында айтарлықтай құлдырау байқалды. Егер қарашада осы жас тобындағы оптимистердің үлесі 39,6% -ға жетсе, желтоқсанда ол 29% -ға дейін төмендеді. Бұл 2024 жылдың соңындағы ең төмен көрсеткіш. 60 жастағы аға буын бәрінен жақсы жауап берді. Дегенмен оптимистер үлесі 43,1% -дан 36,5% -ға дейін төмендеді. Сондай-ақ 29 жасқа дейінгі жастар арасында айтарлықтай айлық нашарлау (8,4 п.п.) байқалады. Екінші жағынан, 45-59 жастағы респонденттер тобының шамалы теріс динамикасын атап өтейік. Олардың ішінде осындай көрсеткіш 35,9% -дан 35,4% -ға дейін төмендеді.
Өңірлер бөлінісінде жақсару барлық жерде байқалмайды. Таулы Бадахшан автономиялық облысында ағымдағы жағдайларды ірі сатып алулар үшін қолайлы деп санайтын адамдардың үлесі 51,8% -дан 53% -ға дейін өсті. Бұл үлестің айлық 7-10 п.п. төмендеген барлық басқа өңірлердің көрсеткіштерінен едәуір жоғары. Республикалық бағыныстағы аудандарда оптимистердің үлесі 40,2% -дан 30,1% -ға дейін төмендеді. Бұл нәтиже еліміздің барлық өңірлерінің ішіндегі ең нашар нәтиже болды.
Жеке материалдық жағдайын бағалаудың нашарлауы
Тәжікстандағы жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерге қатысты тұрғындардың бағалауы қарашамен салыстырғанда едәуір нашарлағанын көрсетті. Бұл қосалқы индекс рекордтық 153,7 пункттен 147,5 пунктке дейін төмендеді, бұл дегенмен екінші үздік нәтиже және 2023 жылдың соңына қарағанда 2 пунктке жоғары. Желтоқсан айында оңтайлы көзқарастағы тәжікстандықтардың үлесі қарашадағы 73,2%-бен салыстырғанда 66,3% құрады. Бір жыл бұрын бұл көрсеткіш 64%-ға жетті.
Жас бөлінісінде оптимистер үлесінің азаюы барлық жас топтарында тіркелді. Бұл жеке материалдық жағдайындағы өзгерістерді оң бағалағандардың үлесі 73,1% -дан 62,5% -ға дейін өскен 45-59 жас аралығындағы ел тұрғындарында көрініс табады. 30-44 жастағы респонденттердің жауаптары да осындай төмендеуді көрсетті – 68,9-дан 58,6% -ға дейін, бұл желтоқсандағы ең нашар нәтиже болды. Қалғандарына қарағанда 29 жасқа дейінгі жастар ең жақсы жауап берді, олардың оң жауаптарының үлесі бір айда 77,7% -дан 74,2% -ға дейін төмендеді.
Бұл мәселеде барлық өңірлерде Таулы-Бадахшан автономиялық облысын қоспағанда, оптимистер үлесінің бір айлық төмендеуі тіркелді. Онда соңғы 12 айда жеке материалдық жағдайының жақсарғанын атап өткендер үлесі 75,7% -дан 87,7% -ға дейін өсті, бұл барлық басқа өңірлердің мәнінен ондаған пайыздық пунктке жоғары. Екінші жағынан, үлестің ең көп төмендеуі республикалық бағыныстағы аудандарда байқалады, онда ол 69,1% -дан 57,5% -ға дейін төмендеді. Бұл айдың ең нашар көрсеткіші болды, ал өңір аутсайдер атағын сақтап қалды.
Инфляциялық көңіл-күй шамалы жақсарды
Тәжікстандықтардың желтоқсанда инфляциялық бағалары қарашадағы осындай шамалы өсімнен кейін аздап төмендегенін көрсетті. Соңғы айда бағаның күшті өсуін атап өткен респонденттердің үлесі 26,4% -дан 23,8% -ға дейін төмендеді. Соңғы 12 айдың көкжиегінде бағаның айтарлықтай жылдам өсуін сезінгендер үлесі 28% -дан 27,2% -ға дейін төмендеді. Тәжікстан тұрғындарының инфляциялық болжамы аз айлық динамиканы көрсетті. Тұрғындардың 11,7% -ға жуығы алдағы айда бағаның күшті өсуін күтеді, ал қараша айында олар 11,6% болды. Ал келесі 12 айдың көкжиегінде пессимистердің үлесі 13,7% -дан 12,4% -ға дейін төмендеді.
Инфляция бойынша ресми деректер желтоқсанда әлі жарияланған жоқ, бірақ жылдық инфляция қарашада тағы да 3,6% – дан 4,1% – ға дейін жеделдеді. Кейбір тауарлардың ішінде Тәжікстан тұрғындарын ет пен құс етінің бағасы қатты алаңдатуда. Соңғы айда осы санатқа бағаның күшті өсуін байқаған адамдардың үлесі 50,8% -ды құрап, іс жүзінде өзгерген жоқ. Ал қалған азық-түлік бойынша алаңдау деңгейі қарашадағы құлдыраудан кейін айтарлықтай өсті. Өсімдік майы бойынша – 26-дан 33,2% -ға дейін, ұн бойынша бұл көрсеткіш 26,4-тен 30,1% -ға дейін, ал жемістер мен көкөністер бойынша – 15-тен 21,7% -ға дейін өсті. Айта кетейік, азық-түлік өнімдерінің бұл төрттігі біздің зерттеу барысында көшбасшы болып қала беруде. Ресми статистикаға сәйкес қарашада ет және ет өнімдері бағасының өсуі баяулап, а/а 1,2% -ға, ал сиыр еті бойынша жеке а/а 2,2% -ға артты, бұл мұны атап өткен респонденттердің үлесіне оң әсер етті. Осылайша, бір жыл ішінде ет 17,3% -ға, ал сиыр еті 29,3% -ға қымбаттады. Қалған тамақ өнімдерінің ішінде жеміс-жидек (а/а -2,6%) және ұн (а/а -1,3%) бағаларының бір айлық төмендеуін көрсетті. Екінші жағынан, өсімдік және жануар майы қайтадан а/а 2,6% қымбаттауда.
Девальвациялық күтулер шамалы төмендеді
Желтоқсанда Тәжікстандағы девальвациялық болжамдар қараша айында айтарлықтай өсімнен кейін аздап төмендегенін көрсетті. Естеріңізге сала кетейік, доллардың сомониге қатысты бағамы желтоқсанда 0,6% -дан астамға өсті, бұл қараша айына қарағанда айтарлықтай төмен, ол кезде өсім 2% құрады. Бір ай ішінде ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі 19,5% -дан 19,6% -ға дейін өсті. Ал бір жылдың көкжиегінде ел халқының 26,8% (қарашада 28,8%) әлсіреуді күтіп отыр.
Қорытындылар
2024 жылдың соңғы айы инфляция және ұлттық валюталардың әлсіреуі бойынша Орталық Азия елдері үшін орташа оң болды. Қазақстанда қарашадағы төмендеуден кейін тұтынушылық сенім индексінің қалпына келуі тіркелді. Нәтижесінде 2024 жыл Қазақстан үшін бейтарап аяқталды. Тұтынушылар бір жыл бұрынғы жағдайға қарағанда ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайға сенімділік танытты. Екінші жағынан, 12 айға болжам сәл нашарлады. Өзбекстанда қараша айының әлсіздігінен кейін айлық динамика бейтарап болды. Жалпы алғанда, 2024 жылы Өзбекстандағы тұтынушылық сенім едәуір төмендеп, Қырғызстанға шартты рейтингтің екінші позициясын берді. Өзбекстандықтар барлық бес мәселе бойынша барлық жерде оптимизмнің азайғанын көрсетті. Ел тұрғындары алдағы 12 айда жеке материалдық жағдайының жақсаратынына сенімді. Жалпы алғанда, бір жыл ішінде жеке материалдық жағдайдың да, экономикалық жағдайдың да нақты жақсаруын оң бағалайтын респонденттердің үлесі азайды.
Қырғызстанда желтоқсан айында CCI қараша айында жақсы өсімнен кейін бейтарап динамика көрсетті. Нәтижесінде өткен жыл Қырғызстан үшін жағымды болды, өйткені 2023 жылға қарағанда тұрғындар жоғары тұтынушылық сенім көрсетіп отыр. Экономикалық жағдайдың, сондай-ақ ірі сатып алулар үшін жағдайлардың жақсарғанын байқаған адамдар саны да өткен жылғы көрсеткішке қарағанда едәуір жоғары. Жалпы алғанда, қырғызстандықтардың көбісі жеке материалдық жағдай бойынша да, экономика бойынша да оң болжамдарға ие. Нәтижесінде Қырғызстан жылды Орталық Азияда екінші сатыда аяқтайды. CCI бойынша аймақтық көшбасшы – Тәжікстанда желтоқсан айында тұтынушылық сенім төмендеді. Жалпы алғанда 2024 жылы индекстің айтарлықтай төмендеуі орын алды. Дегенмен, Тәжікстанның желтоқсандағы құлдырауға қарамастан, озуы әлі де айтарлықтай. Айта кетейік, ол кезде, жалпы өткен жылдағыдай ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдай деп санаған ел тұрғындарының саны айтарлықтай азырақ. Оның үстіне үш көрсеткіштің жылдық динамикасы бірден оң болды, бірақ жоғарыда аталған мәселе бойынша оптимизмнің күшті және күрт төмендеуі жалпы тұтынушылық сенімді төмендетіп жіберді.
Желтоқсанда инфляциялық бағалар мен күтулердің динамикасы қараша, қыркүйек және тамыз айларынан кейін бүкіл өңір бойынша оң реңкте болды. Айта кетейік, инфляциялық көңіл-күй кем дегенде бұрынғы деңгейде қалды немесе өңірде сәл жақсарды. Қазақстанда қараша айында көп айлық максимумдардан кейін инфляциялық күтулер айтарлықтай төмендеді. Екінші жағынан, инфляциялық бағалау шамалы төмендеуін жалғастырды. Қырғызстанда да инфляциялық бағалардың аздап төмендеуі бағаның күшті өсуі күтілуінің бірқалыпты төмендеуімен өтелді. Өзбекстанда респонденттердің инфляциялық көңіл-күйі, әсіресе, күтулер мәселесінде едәуір жақсарды. Қараша айындағы көтеріліс біржолғы болды және бағаның күшті өсуін күтушілердің үлесі бұрынғы деңгейлерге қайта оралды. Өзбекстандағы инфляциялық бағалар да аз дәрежеде болса да, жақсарды. Тәжікстанда инфляциялық көңіл-күй динамикасы ұқсас, бірақ оның қарқыны Орталық Азияның зерттеліп отырған елдеріндегідей жоғары емес. Тұрғындардың инфляциялық бағалары айтарлықтай төмендеді, сондай-ақ бағалардың бір жылға ілгерілеуі күтілуде.
Орталық Азия елдеріндегі девальвациялық күтулер Қазақстаннан басқа, тұтастай алғанда төмендегенін көрсетті, онда доллардың теңгеге қатысты бағамының жаңа тарихи рекордтары аясында үшінші ай қатарынан аталған күтулердің өсуі жалғасуда. Көрсеткіштер біздің зерттеуіміздің барлық уақытындағы рекордтарды жаңартты. Қырғызстанда девальвациялық күтулер екі айдан кейін желтоқсанда сомның баяу әлсіреуі аясында біршама жақсарған. Тәжікстанда қараша айындағы күрт өсімнен кейін желтоқсанда жыл көкжиегінде доллардың өсуін күтетіндердің үлесі азайды. Дегенмен көрсеткіштер, әсіресе, 2023 жылдың соңымен салыстырғанда, жоғары күйінде қалып отыр. Өзбекстанда бейтарап қарашадан кейін девальвациялық күтулер тамыздан бастап алғаш рет желтоқсанда сомның аздап әлсіреуінен кейін төмендеді. Жалпы алғанда, 2024 жыл бұл мәселеде оң болды, себебі елдегі пессимистердің үлесі шамамен 8 п.п. төмендеді.
Орталық Азияның төрт елі халқының тұтынушылық сенімін зерттеудің он сегізінші толқыны жалпы алғанда мемлекеттер мен негізгі мәселелер бөлінісінде салыстырмалы түрде оң нәтижелер көрсетті. Екі елде тұтынушылық сенімділіктің бейтарап динамикасы байқалады, ал басқа екеуінде өсу де, төмендеу де орын алуда. Өткен 2024 жыл өңір үшін аса жақсы аяқталмады, өйткені екі ел тұтынушылық сенімнің төмендегенін көрсетті. Егер Тәжікстан нәтижелерінің құлдырауы аса күрт болмаса, Өзбекстанда тұрғындар сенімінің төмендеуі анағұрлым айқын байқалды. Қырғызстандықтардың көңіл-күйінің күрт жақсаруы жағдайында бұл Өзбекстанның елдер рейтингінде екінші сатыдан айырылуына әкелді. Ал Қазақстан соңғы орынға ие бола отырып, жалпы алғанда бейтарап жылдық динамиканы көрсетуді жалғастыруда. Айта кетейік, жалпы алғанда, барлық төрт ел жылды оң аймақта аяқтады, жалпы алғанда, тұрғындардың оң жауаптары бұл айырма елеусіз болып табылатын Қазақстаннан басқа айтарлықтай басым. Инфляциялық көңіл-күйге келетін болсақ, олар жаздың соңында бүкіл аймақ бойынша айтарлықтай нашарлады. Әсіресе, инфляциялық күтулер 2023 жылмен салыстырғанда айтарлықтай өсті. 2024 жылы девальвациялық күтулер орташа есеппен бейтарап динамиканы көрсетті. Егер Қазақстан мен Тәжікстанда өсім байқалса, онда басқа екі елде тұрғындар 2023 жылдың соңына қарағанда әлдеқайда оптимистік болып шықты.
