Дефляция мен инфляцияның айырмашылығы неде?

Дефляция, яғни тауарлар мен қызметтердің бағасының жалпы төмендеуі, Орталық Азия елдерінде, оның ішінде Қазақстанда сирек кездесетін құбылыс. Оның орнына, бағалардың өсуімен сипатталатын инфляция жиі байқалады. Үкіметтер мен Орталық банктер инфляцияны төмендетеміз дегенмен елдердің экономикалары ішкі және сыртқы факторларға байланысты инфляциялық қауіптермен бетпе-бет келуді жалғастыруда. Сондықтан біздің аймақ, оның ішінде Қазақстан үшін белгісіздеу ұғым – дефляция деген не, оның бізге жақсы таныс инфляциядан қандай айырмашылығы бар? Kursiv.Media тілшісі осы тақырыпты тереңірек талдады.

Дефляция дегеніміз не?

Дефляция — бұл белгілі бір уақыт аралығында тауарлар мен қызметтер бағасының жалпы төмендеуі. Мұнда ақшаның тұтынушылық мүмкіндігі жоғарылайды, тауарлар мен қызметтердің бағасы төмендейді. Дефляция кезінде тұтыну себетінің құны азаяды. Бұл тұтынушылар үшін жағымды болып көрінуі мүмкін. Мысалы, мың теңгеге инфляция кезіндегіге қарағанда, көбірек тауар сатып аласыз.

Алайда, іс жүзінде, бағаның төмендеуі экономикалық елеулі мәселелерге әкелуі мүмкін. Мысалы, бағаның құлдырауы салдарынан тауар өндірісі азаяды. Оның нәтижесінде жұмыс орындары қысқарып, жалақы азаяды, тұтынушылық қабілет төмендейді. Табыс азайғандықтан инвесторлар бизнеске қаражат салуды азайтып, жағдайдың өзгергенін күтеді. Осының нәтижесінде сұраныс одан әрі төмендейді. Мемлекеттегі экономикалық өсім тоқтап, дағдарыс белгілері байқалады. Қарыз жүктемесін арттырады және тоқырауға әкелуі мүмкін. Сондықтан дефляция қауіпті құбылыс ретінде қарастырылады. Алайда кейбір экономикаларда (мысалы, Жапония мен Швейцарияда) бұл құбылыс белгілі бір деңгейде басқарылады.

Дефляцияның негізгі белгілері:

• Тауарлар мен қызметтердің бағасының төмендеуі.
• Экономикадағы ақша массасының азаюы.
• Өнімге деген сұраныстың төмендеуі.
• Жұмыс орындарының қысқаруына байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы.
• Жеткізушілер пайдасының азаюы және өндірістің тоқтауы.
• Экономикалық белсенділіктің бәсеңдеуі.

Әрине, мұны Қазақстаннан кездестіру қиын. Алайда әлемдегі дефляцияға ұшырап жататын, мысал ретінде алуға болатын көптеген елдер бар. Мысалы, Жапонияның экономикасы 1990 жылдардың басында «жоғалған онжылдық» деп аталатын кезеңде дефляцияға ұшырады. Бұл кезеңде жылжымайтын мүлік пен қор нарығы құлдырады. Ал бағалардың төмендеуі дефляцияның ұзақмерзімді қарқын алуына әкелді. Жапония Үкіметі экономиканы ынталандыру үшін бірнеше рет ақша-кредит саясатын жұмсартып, осы бағытта шаралар қабылдады.

1930 жылдардағы «Ұлы депрессия» кезінде АҚШ экономикасында дефляция айқын көрініс тапты. Банктердің жабылуы, өндірістің қысқаруы және жұмыссыздықтың артуы тауарлар мен қызметтер бағасының айтарлықтай төмендеуіне себеп болды. Бұл кезеңде экономикада ақша массасының жетіспеушілігі маңызды рөл атқарды.

2010 жылдардың ортасында Еуропалық Одақтағы бірнеше елдер, әсіресе, Грекия мен Испания, Португалия дефляцияға тап болды. Қаржылық дағдарыс нәтижесінде сұраныс төмендеп, бұл бағаның ұзақмерзімді төмендеуіне әкелді. Еуропалық Орталық банк пайыздық мөлшерлемелерді төмендетіп, экономиканы қалпына келтіру үшін ынталандырушы шараларды қолға алды.

Себептері:

Бұлардың ішінде Жапония – дефляция жиі байқалатын елдердің бірі. Бұл құбылыс елде жылдар бойы жалғасып келеді. Оның себептері: туу деңгейінің төмендеуі және халықтың қартаюы, ішкі сұраныстың аздығы, жинақтау деңгейінің жоғарылығы. Бұл елде 1990 жылдары экономикалық дағдарыс кезінде дефляция басталып, қазіргі уақытқа дейін жалғасуда.

Ұзақ уақыт бойы инфляцияның төмен болуы, валюта нығайғанына қарамастан, экспорттың бәсекеге қабілеттілігі, Швейцария Ұлттық банкінің жұмсақ ақша-несие саясатына байланысты Швейцарияда да дефляция байқалады. Сонымен қатар бұл елдің төл валютасының (швейцариялық франк) өте тұрақты болуымен де байланысты.

Сонымен қатар Солтүстік Еуропаның Дания немесе Швеция сияқты елдерде пайыздық мөлшерлеменің төмендеуі және экономиканың баяулауы кезінде дефляциялық үрдістер байқалады. Әлбетте, Жапония мен Швейцариядағыдай емес, өте сирек.

Бұлардан бөлек терең экономикалық дағдарысқа тап болған елдерде дефляция байқалады. Сұраныс күрт төмендейді, ал ақша-несие саясаты тиімсіз болады. Мысалы, Аргентина ұзаққа созылған экономикалық құлдырау кезінде дефляцияны бастан кешірді.

Бұл мемлекеттердегі дефляцияның жалпы себептері төмендегідей:

• Ішкі сұраныстың төмендеуі.
• Несие беру шарттарының қатаңдауы.
• Жұмыссыздық деңгейінің артуы.
• Шикізат пен энергия бағасының төмендеуі.
• Нарықтағы тауарлар ұсынысының артуы.

Дефляцияның пайда болу себептері

Дефляция келесі факторлардың нәтижесінде қарқын алуы мүмкін:

• Сұраныстың төмендеуі. Тұтынушылар мәжбүрлі түрде үнемдеген кезде сұраныс төмендеп, бағалар да төмендейді.
• Ұсыныстың өсуі. Шектеулі сұраныс жағдайында өнім көлемінің артуы өндірушілерді бағаны төмендетуге мәжбүр етеді.
• Жоғары пайыздық мөлшерлемелер. Жоғары ставкалар кредиттерге қолжетімділікті шектейді, бұл инвестиция мен тұтынуды төмендетеді.
• Ақша массасының қысқаруы. Айналымдағы ақшаның жетіспеушілігі сатып алу қабілетінің төмендеуіне әкеледі.
• Технологиялық прогресс. Өндірістің жаңа технологияларға өтуі өнім көлемін арттырып, бағаны төмендетуі мүмкін.
• Несие беру шарттарының қатаңдауы.
• Жұмыссыздық деңгейінің артуы.
• Шикізат пен энергия бағасының төмендеуі.
• Нарықтағы тауарлардың артық ұсынысы.

Қазақстанда дефляциялық факторлар бар ма?

Қазақстан экономикасында дефляцияның нақты белгілері сирек кездеседі. Алайда кейбір кезеңдерде тауарлар мен қызметтер бағасының төмендеуіне себеп болған жағдайлар байқалды:

1. 2020 жылы пандемия кезеңі: COVID-19 пандемиясы кезінде сұраныстың күрт төмендеуі байқалды. Бұл жағдай, әсіресе, тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету секторларында көрініс тапты. Сұраныстың азаюы және мұнай бағасының төмендеуі экономикадағы бағаның біршама төмендеуіне әкелді.
2. Ауыл шаруашылығы өнімдері: Кейбір жылдары Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерінің артық өндірілуі бағаның төмендеуіне себеп болды. Мысалы, астық пен көкөніс өндірісінің жоғары деңгейі фермерлерді өнім бағасын төмендетуге мәжбүр етті.
3. Аймақтық деңгейде: Кейбір аймақтарда инфрақұрылымның дамымауы мен сұраныстың азаюы тауарлар бағасының ұзақ уақыт төмен деңгейде қалуына әсер етті. Мұндай жағдай ауылдық жерлерде жиі кездеседі.

Ал бізге жақсы таныс инфляция мен дефляцияның қандай айырмашылығы бар? Алдыменинфляцияға тағы бір шолу жасайық.

Инфляция — бұл экономиканың тауарлар мен қызметтердің бағасының жалпы және тұрақты өсуі, бұл ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне әкеледі. Бұл құбылыс дефляцияға қарама-қайшы және экономикалық циклдің табиғи бөлігі болып табылады.

Инфляцияның негізгі белгілері:

• Тауарлар мен қызметтер бағасының өсуі.
• Айналымдағы ақша массасының ұлғаюы.
• Тұтыну себеті құнының өсуі.
• Халықтың нақты табысының төмендеуі.
• Өндірістік шығындардың артуы.
• Ақша айналымы жылдамдығының жоғарылауы.

Инфляцияның түрлері:

1. Баяу инфляция — бағалар баяу және болжамды түрде өседі.
2. Қарқынды инфляция — бағалардың жылдам және айтарлықтай өсуі.
3. Гиперинфляция — бағалардың өте жоғары және бақылаусыз өсуі, ақшаның құнсыздануына әкеледі.

Қазақстанда инфляцияның үш негізгі түрінің ішінде баяу инфляция және қарқынды инфляция жиі байқалады. Гиперинфляция елдің тәуелсіздік алған алғашқы жылдарында ғана тіркелген.

Инфляцияның себептері

Инфляция келесі себептер салдарынан қарқын алады:

1. Сұраныстың өсуі. Шектеулі ұсыныс кезінде тауарлар мен қызметтерге сұраныстың артуы бағалардың өсуіне әкеледі.
2. Өндіріс шығындарының өсуі. Шикізат, энергия және басқа ресурстар бағасының өсуі тауарлардың өзіндік құнының артуына себеп болады.
3. Ақша массасының артуы. Экономикадағы артық ақшаның мөлшері олардың құндылығын төмендетеді.
4. Жеткізу тізбегінің бұзылуы. Өнімнің жетіспеушілігі немесе жеткізілімдердің кешігуі бағалардың өсуін туындатады.
5. Халықтың табысының өсуі. Табыстардың жылдам өсуі сұраныстың артуына алып келеді.

Инфляция мен дефляцияны салыстырсақ:

Инфляцияның:

• Сипаты: жалпы баға деңгейінің өсуі.
• Әсері: ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуі.
• Себептері: ақша массасының көбеюі, сұраныстың артуы.
• Салдары: тауарлар мен қызметтердің құнының өсуі, нақты табыстың төмендеуі.
• Пайдасы: бәсең инфляция экономиканы ынталандыруы мүмкін.

Дефляция:

• Сипаты: жалпы баға деңгейінің төмендеуі.
• Әсері: ақшаның сатып алу қабілетінің артуы.
• Себептері: сұраныстың төмендеуі, ақша массасының азаюы.
• Салдары: өндіріс көлемінің қысқаруы, жұмыссыздықтың өсуі.
• Қатері: экономикалық құлдырау.

Дефляцияның экономикаға әсері

Дефляция экономиканың қысқамерзімді және ұзақмерзімді дамуына әсер етуі мүмкін. Қысқа мерзімді салдарына тауарлар мен қызметтер құнының төмендеуі кіреді. Бұл тұтынушылар үшін тиімді болып көрінеді. Алайда ұзақмерзімді перспективада:

• Өндірушілер өндіріс көлемін қысқартуға мәжбүр, бұл жұмыс орындарының қысқаруына әкеледі.
• Халықтың жалпы табысы төмендейді.
• Бағаның және сұраныстың төмендеуін күшейтетін «дефляциялық спираль» пайда болады.
• Мемлекет бюджетіне салық түсімдерінің азаюы байқалады.
• Инвестициялардың қысқаруы.

Инфляцияның экономикаға әсері

Инфляция ел экономикасы мен бюджеттік саясатына келесідей әсер етеді:

• Тұтынушыларға: ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуі және өмір сүру құнының өсуі.
• Өндірушілерге: қысқа мерзімде пайданы арттыру мүмкіндігі, бірақ сұраныстың төмендеу қаупімен.
• Экономикаға: баяу инфляция экономикалық өсімді ынталандырса, гиперинфляция қаржы жүйесін бұзады.
• Халықаралық саудаға: инфляция ұлттық валютаның құнсыздануына әкеліп, экспортты арттыруы мүмкін.

Дефляциямен күресу жолдары

Экономиканы тұрақтандыру және дефляцияның алдын алу үшін келесі шаралар қолданылады:

1. Сұранысты ынталандыру.
   1. Кредиттердің қолжетімділігін арттыру үшін базалық мөлшерлемені төмендету.
   1. Тұтынуды қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды іске қосу.
2. Ақша массасын ұлғайту.
   1. Экономикадағы ақша көлемін арттыру үшін ақша-кредит саясатын жұмсарту.
3. Жұмыс орындарын құруға инвестиция.
   1. Жұмыспен қамтуды арттыратын инфрақұрылымдық жобаларды дамыту.
4. Салықты төмендету.
   1. Бизнестің және тұтынушылардың сатып алу қабілетін арттыру үшін салық жүктемесін азайту.

Инфляциямен күресу жолдары

Инфляциямен күресу үшін:

1. Монетарлық саясат.
   1. Кредиттердің қолжетімділігін шектеу үшін базалық мөлшерлемені арттыру.
   1. Айналымдағы ақша массасын азайту.
2. Фискалдық саясат.
   1. Мемлекеттік шығындарды қысқарту.
   1. Тұтынуды төмендету үшін салықтарды арттыру.
3. Ұсынысты ынталандыру.
   1. Сұранысты қанағаттандыру үшін тауарлар мен қызметтер өндірісін арттыру.
4. Халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру.
   1. Қаржы құралдарын дұрыс пайдалануды үйрету.

Дефляция және инфляция — экономикадағы қарама-қарсы құбылыстар. Олардың әрқайсысы экономикаға әр түрлі әсер етеді. Егер инфляция бағаның өсуімен және сатып алу қабілетінің төмендеуімен сипатталса, дефляция бағаның төмендеуіне, бірақ өндіріс көлемінің азаюына және жұмыссыздықтың артуына әкеледі. Экономикалық тұрақтылықты сақтау үшін осы процестер арасында теңгерімді қамтамасыз ету қажет. Бұл үшін тиісті ақша-кредиттік және фискалдық саясат құралдарын қолдану керек. Сонымен қатар ұзақмерзімді стратегияларды іске асыру үшін мемлекет пен жеке сектор арасындағы тығыз ынтымақтастық маңызды.

Еске сала кетсек, 2024 жылғы қарашада ҚР Ұлттық банкі Ақша-кредит саясаты комитеті базалық мөлшерлемені жылдық 15,25% деңгейінде белгіледі.

Реттеушінің көрсеткішті көтеруіне инфляцияға қатысты болжамдар, доллар бағамының күрт өсуі ықпал етті. Қазанда елімізде жылдық инфляция 8,5%-ға дейін өсті. Қарашада да осы шамада қалды. Ал биылғы болжанған инфляция 8-9%-ға дейін нақтыланған еді.