Қазақстанның бюджетін Ұлттық қордың қаражатынсыз теңестіру мүмкін емес
Мазмұны:
2024 жылы мемлекеттік бюджет шығындары қалай өзгерді?
Мемлекеттік бюджеттің ТОП-3 шығынды бағытының динамикасы
Қандай салықтар бойынша түсімдер жоспардан төмен болды?
Қазақстанның мұнайсыз дефициті неге 2024 жылы өсті?
Мемлекеттік бюджетті жоспарлаудағы шамадан тыс оптимизм соңғы екі жылда салықтық түсімдердің жоспардан айтарлықтай төмен болуына алып келді. Бюджетті теңгеру үшін Үкіметке Ұлттық қордан қаржы алу көлемін ұлғайтуға тура келді. Ал жоспарлар «қолайлы болу үшін» 2024 жылдың соңында корпоративтік табыс салығы (КТС) және қосылған құн салығы (ҚҚС) бойынша жылдық жоспар түсімдері төмендетілді. Kursiv Research 2024 жылдың мемлекеттік қаржысын талдауға арналған келесі шолуын ұсынды.
2024 жылы мемлекеттік бюджет шығындары қалай өзгерді?
Өткен жылы елдің бюджеттік саясаты кеңейту бағытын ұстанды. Мемлекет 2022-2023 жылдары бюджет шығындарын екі таңбалы көрсеткішпен арттырды. 2024 жылы да бұл қарқынын төмендеткен жоқ. Бюджет шығындары 30,3 трлн теңгеге жетіп, 2023 жылмен салыстырғанда 13,3%-ға өсті.
Ұзақмерзімді кеңейту саясаты құрылымдық көрсеткіштердің өсуіне жол ашты. Мемлекеттік шығындардың ЖІӨ-ге қатынасы 2022 жылғы 20,8%-дан 2023 жылы 22,4%-ға көтерілді. 2024 жылдың қорытындысы бойынша бұл көрсеткіш шамамен 22,5%-ға жетеді деп күтілуде. Ол үшін оны 2024-2028 жылдардағы жаңа әлеуметтік-экономикалық болжам бойынша ЖІӨ-нің 135 трлн теңге көлемімен есептеу керек.
ЖІӨ-ге қатысты мемлекеттік шығындардың 22%-дан жоғары деңгейде тұрақталуы ел үкіметінің қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін көп ресурстар жұмсай бастағанын көрсетеді. Мысалы, 2020 жылы бұл көрсеткіш 23,7%-ға дейін өскен еді – соңғы алты жылдағы ең жоғары деңгей. Мұндай күрт өсу сол кезеңде күтілген еді. Себебі ел экономикасы «корона дағдарысқа» байланысты қысқарып, Қазақстан экономикасын қалпына келтіру үшін мемлекеттік шығындар артты.
Алайда өткен жыл Қазақстан экономикасы үшін ең нашар жыл болған жоқ. Әлемдік нарықтарда мұнай баррелі орташа есеппен 78,3 долларға саудаланды (соңғы бес жылдағы орташа мәні – 75,2 доллар). Ал 2024 жылдың алдын ала деректеріне сәйкес, Қазақстан экономикасы 4,8%-ға өсті (соңғы бес жылдағы орташа жылдық өсім – 3,0%).
Мемлекеттік бюджеттің ТОП-3 шығынды бағытының динамикасы
Үш негізгі бағыт – білім беру, денсаулық сақтау және зейнетақылар мен жәрдемақылар түріндегі тікелей ақшалай трансферттер – бюджеттің жартысын алады. 2022 жылдан бастап білім беру саласы ең көп шығынды бағытқа айналды. Бұл ең алдымен оқушылар санының артуына байланысты болды: 10 жыл бұрын оқушылар саны 2,8 млн болған, ал қазір олардың саны 1,1 млн-ға көбейді. 2024 жылдың қорытындысы бойынша білім беру шығындарының мемлекеттік бюджеттің жалпы көлеміндегі үлесі 22,1%-ға жетті және демографиялық үрдістерге қарап, бұл саладағы көшбасшылық алдағы бірнеше жылда тұрақты болады деп болжануда.
Білім беру саласына жұмсалған шығындар бір жылда 6,7 трлн теңгеге жетіп, 15,5%-ға немесе 900 млрд теңгеге артты. Қосымша қаржының үлкен бөлігі мектеп білімін дамытуға жұмсалды (+546 млрд теңге; +13,6%). Балалар бақшасын дамытуға бағытталған шығындар да артты (+171 млрд теңге; +25,5%). Сондай-ақ жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруге жұмсалған қаражат 105 млрд теңгеге көбейді (+22,8%).
Білім беруден кейін бюджеттің ең көп шығындалатын бағыты – әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету. 2024 жылдың қорытындысы бойынша бұл бағытқа 6 трлн теңгеден астам қаржы жұмсалды немесе барлық бюджеттің 19,9%-ы. Жыл ішінде әлеуметтік секторды қаржыландыру 14,2%-ға немесе 751 млрд теңгеге артты. Қосымша қаржының негізгі бөлігі зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеуге бағытталды (+647 млрд теңге; +14%). Бұл қаңтар айында өткізілген базалық және жинақтық зейнетақыларды индекстеумен байланысты болды (7% және 9% аралығында). Аталған шара 2,4 млн зейнеткердің төлемін ұлғайтты.
Мемлекеттік шығындар бойынша денсаулық сақтау саласы үшінші орында тұр. Өткен жылы бұл салаға 2,5 трлн теңге немесе бюджеттің 8,2%-ы жұмсалды. COVID-19 пандемиясы кезінде денсаулық сақтауды қаржыландыру айтарлықтай артты, содан кейін ҚР үкіметі шығындардың өсуін тежеп отырды. 2024 жылы негізінен мемлекеттік кепілдендірілген медициналық көмек көрсету қызметтеріне төлемдердің азаюы себебінен денсаулық сақтауға жұмсалған шығындар 0,1%-ға төмендеді (–3,3 млрд теңге).
Ең аз шығын жұмсалатын бағыттың динамикасы көңілдегідей. Бұл бағыт өнеркәсіпті, архитектураны, қала құрылысы мен құрылыс салаларын қаржыландыруды қамтиды. Мұның бюджеттің құрылымындағы үлесі әдетте 0,5%-дан аспайтын, алайда өткен жылы оның көлемі екі есе артты. Нәтижесінде осы бағыттағы шығындардың үлесі 0,7%-ға өсті.
Бұл бағыттағы қаржыландыру 223 млрд теңгеге жетіп, 110,3%-ға немесе 117 млрд теңгеге артты. Қазақстанда былтыр көктемде су тасқыны болғаны мәлім. Төтенше жағдайлардың салдарын жою қосымша бюджет қаражатын талап етті. Айтпақшы, осы қаражаттың бір бөлігі ҚР Үкіметінің «шұғыл шығыстарға арналған резервінен» бөлінген «даму шараларын өткізу» бюджеттік бағдарламасы арқылы өтті. Бұл өнеркәсіп, архитектура, қала құрылысы және құрылыс саласындағы шығындардың өсуіне себеп болды.
Қай салық бойынша түсім жоспардан төмен болды
Мемлекеттік бюджет шығындарының шамамен 65%-ы салықтық түсімдермен жабылды. Нәтижесінде мемлекет 2024 жылы 19,7 трлн теңге салық жинады, бұл 2023 жылмен салыстырғанда 4,6%-ға артық. Дегенмен, егер 2020 жылғы дағдарыс жылын ескермесек, бұл соңғы жылдардағы ең нашар көрсеткіш болып саналады.
Сонымен қатар салықтардың ЖІӨ-дегі үлесі де төмендеді. 2023 жылы бұл көрсеткіш 15,8%-ға дейін өскен еді, бірақ 2024 жылы оның 14,6%-ға дейін төмендеуі күтілуде. Дегенмен, бұл деңгей 2019 жылмен салыстырғанда 1,3 пайыздық тармаққа жоғары.
Қазақстанның мемлекеттік бюджетін қалыптастыруда негізгі түсімдер корпоративтік табыс салығы мен қосылған құн салығынан түседі. 2024 жылы осы екі салық түсімдеріне қатысты мәселе туындады.
КТС түсімдері 5,2 трлн теңгеге жетіп, 2023 жылмен салыстырғанда 3,3%-ға өсті. Бұл соңғы бес жылдағы ең нашар оң динамика болып саналады. Себебі тіпті COVID-19 пандемиясы кезінде де – 2020 жылы бұл сома 3,5%-ға артқан еді. ҚҚС бойынша түсімдер әлдеқайда төмендеді: түсімдер 5,1 трлн теңгеге дейін кеміп, 8,7%-ға азайды.
Алғашында Үкімет салықтық түсімдер бойынша оңтайлы болжамдар жасады. Республикалық бюджеттің алғашқы редакциясында 2024 жылы ҚҚС бойынша түсімдер 7,3 трлн теңге деп жоспарланған еді. Алайда 2024 жылдың ортасына қарай бұл көрсеткіштің орындалмайтыны айқын болды. Қараша айының басында үкімет республикалық бюджетті қайта қарастырып, ҚҚС түсімдерін 5,8 трлн теңгеге дейін төмендетті. Алайда нақты түсімдер 5,1 трлн теңге болды. Бұл қайта қаралған жоспардан 12,6%-ға төмен. Бұл мемлекеттік қаржыларды жоспарлау жүйесінде айтарлықтай мәселелер бар екенін көрсетеді.
Мұның аясында жергілікті билік органдарының жұмысы жақсы көрінеді. Жергілікті бюджеттердің негізгі кіріс көздері – КТС, жеке табыс салығы (ЖТС) және әлеуметтік салық. Өткен жылы үш салықтың түсімдері өсті. ЖТС түсімдері 2,5 трлн теңгеге жетіп, 23,1%-ға артты, әлеуметтік салық түсімдері 1,6 трлн теңгеге жетіп, 19,5%-ға өсті.
Жергілікті бюджеттің КТС түсімдеріне ерекше назар аудару керек. Бұл салық бойынша түсімдер 1,6 трлн теңгеге жетіп, 2023 жылмен салыстырғанда үштен бірге артып, 33%-ға өсті.
Қазақстанның қаржы жүйесі бойынша, КТС-тің бір бөлігі жергілікті бюджеттерге кетеді, бірақ оның негізгі бөлігі республикалық бюджетке түседі, ал республикалық бюджетті жоспарлау мен жасау орталық билікке жүктелген. 2024 жылдың қорытындысы бойынша республикалық бюджетке түсетін КТС түсімдері бастапқы жоспардан 25%-ға төмен болып шықты (4,8 трлн теңге орнына 3,7 трлн теңге). Сондықтан 2024 жылдың желтоқсан айында КТС түсімдерінің көлемі төмендетілді, бұл ҚҚС түсімдеріндегі өзгерістермен бірге республикалық бюджетті теңгеруге мүмкіндік берді, бірақ тек қағаз күйінде ғана.
Қазақстанның мұнайсыз дефициті неге 2024 жылы өсті?
Республикалық бюджеттің болжамдарындағы кемшіліктерді жабу үшін Ұлттық қордан қосымша қаржы алу қажет болды. 2024 жылғы республикалық бюджеттің алғашқы редакциясында 3,6 трлн теңге көлемінде Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферт алу жоспарланған еді. Алайда 2024 жылдың қорытындысы бойынша кепілдендірілген трансферт көлемі 5,6 трлн теңгеге дейін өсті.
Бұл жағдай 2023 жылы болған ерекше жағдайдың қайталануы болды: сол кезде де бюджеттің дұрыс болжанбағандығынан пайда болған олқылықты қалыпты кепілдендірілген және мақсатты трансферттер арқылы емес, жылдам ойлап табылған схема бойынша шешуге тура келді. «ҚазМұнайГаз» (ҚМГ) акцияларымен жасалған операция арқылы Қордан алынған қаржыға «Самұрық-Қазына» ҚМГ-ның 20% акциясын сатып алды. Осыдан кейін дивидендтер жаңа акционер, яғни Қазақстан үкіметіне төленді. Бұл схема арқылы республикалық бюджетке қосымша 1,3 трлн теңге түсті.
2024 жылдың ортасында Үкімет тағы да осы схемаға жүгінді: Ұлттық қор «Қазатомөнеркәсіп» акцияларын 467 млрд теңгеге сатып алды. Ал бұл қаражат дивиденд ретінде Қаржы министрлігіне түсті.
Сонымен 2024 жылы республикалық бюджетке Ұлттық қордан шамамен 6,1 трлн теңге түсті. Бұл сома барлық шығынның 20%-ын жабады, 2023 жылмен бірдей көрсеткіш. Алайда соңғы бес-алты жылда (пандемияға дейінгі 2019 жылды қоса алғанда) бұл ең төменгі көрсеткіш болып саналады. Ең жоғары мән 2020 жылы тіркелді. Сол кезде Ұлттық қордан алынған қаражат шығындардың 28,5%-ын жапты. Ал 2019 жылы бұл көрсеткіш 22,7%-ды құраған еді.
Салықтық түсімдер бюджеттің 65%-ын жапса, суверенді қордан түскен трансферттер 20%-ды құрады. Қалған 15% тапшылық республикалық бюджеттің 2024 жылға арналған 3,6 трлн теңге көлеміндегі дефициті есебінен жабылды. Бұл бастапқы жоспарға сәйкес келді.
Алайда Ұлттық қордан алынған қосымша қаржылар мұнайсыз дефициттің күрт өсуіне себеп болды. Республикалық бюджеттің алғашқы редакциясында мұнайсыз дефицит 8,8 трлн теңге көлемінде жоспарланған болса, іс жүзінде ол 10,8 трлн теңгені құрады. Ал соңғы жылдары мұнайсыз дефициттің ЖІӨ-ге қатынасы біршама тұрақты болып отыр: 2024 жылы бұл көрсеткіш 8,0% болды, 2023 жылы – 7,1%, 2022 жылы – 8,1%.
