Акула адам жей ме? Сізді мазалаған сұрақтарға жауап

1975 жылы режиссер Стивен Спилберг адамдарға шабуылдайтын қанішер акула жайлы Jaws (Челюсти) деген хоррор фильм түсірді. Бұл туынды кең қаралып, бірнеше сиквелге жалғасты. Кейінгі жылдары түсірілген осы тектес фильмдер, ақпарат құралдарындағы стереотипизация, интернеттегі ашық теңізде өлген адамдар жайлы видеолар қоғам санасында «қанішер акула» образын қалыптастырды. 

Акула шынымен адам жей ме? Олар болмаса, судағы қауіп жойыла ма? Акула не үшін шабуылдайды? Бұл шабуылдардың алдын-алуға бола ма? 

Бүгінгі материалымызда осы және өзге де маңызды сұрақтарға жауап береміз.

Акула адам жей ме?

Жоқ. Акуланың арғы тегі 400 млн жыл бұрын пайда болған. Бұл — акула динозаврдан да үлкен деген сөз. Ғалымдар акуланың өте ертеден келе жатқанын ескеріп, оның қорек базасы жер бетінде адам пайда болмай тұрып қалыптасып қойған дейді. Яғни, адам акуланың жемтігіне кірмейді. 

Акула түрі мен көлеміне қарай, планктоннан бастап, балық, итбалық, теңіз сүтқоректілері, ұсақ киттектес жануарлар мен шаяндарға дейін әртүрлі жемтік түрлерімен қоректенеді.

Акуланың бәрі қауіпті ме?

Жоқ. Әлемде акуланың 520-ға жуық сипатталған түрі бар. Қазірге дейін тіркелген шабуылдарға олардың тек он шақты түрі ғана қатысқан. Қалғандарының адамға зәредей зияны жоқ. Мәселен, тікенек акуланың кішкентай болғаны соншалық, адамның алақанына сыйып кетеді. Кит акуласы алып көлеміне қарамастан, тек планктонмен және майда балықтармен қоректенеді, асқазаны одан басқаны қорыта алмайды. 

Ықтимал қауіп туғызатын түрлер үштігін ақ акула, жолбарыс акула, өгіз акула бастайды. Олар — ұзындығы 1,8 метрден асатын, азу, өткір тістері бар жыртқыштар. Бірақ бұл акулалардың өзі адамға сирек шабуылдайды. 

Акула шабуылы қаншалықты жиі тіркеледі?

Флорида табиғат тарихы мұражайының Халықаралық акула шабуылы реестрі жобасы ұсынған ақпаратқа сәйкес, 2024 жылы әлем бойынша 88 акула шабуылы тіркелген. Оның 24-і — адамның өздігінен акуламен қандай да бір байланысқа түсуінен (акуланы ұстау, жақындау, жыртқыштармен бірге дайвинг жасау, жараланған немесе торға ілініп қалған акулаларды босатуға тырысу, т.б.), 47-сі — адамның провокациясынсыз жасалған шабуылдар. Жылда басқа жануарлар мен жәндіктердің (ит, ара, аю, т.б) тістеп-шағуынан көз жұматын адамдар саны акула шабуылынан қаза табатын адамдардан әлдеқайда көп. Биологтар акула шабуылынан өлу ықтималдығы 1:3,7 000 000 деп отыр, яғни, өте сирек.

Дельфин акуладан қорғай ма?

Жоқ. Интернетте акула шабуылдаған адамды дельфиндер қоршап алғаны, қауіптен құтқарғаны жайлы видеолар мен әртүрлі хикаялар бар. Бірақ ғалымдар мұның «көмек немесе құтқаруға» еш қатысы жоқ дейді. Дельфиндер мен акулалар қатар жүріп, әрқайсысы өз жемтігін аулап жей береді. Олар бір-біріне жау да, дос та емес. Дельфин жүрген жерге акула жақындамайды деген миф.

Акула адам жемесе, онда неге шабуылдайды?

Австралия мен АҚШ-та ғалымдар акуланың адамды жаралауын «шабуыл» емес, «оқыс оқиға» деп жазуды ұсынады. Олардың пікірінше, акуланың қатысуымен болған төтенше жағдайлардың көбінде шабуыл қасақана жасалмайды, оған кей себептер түрткі болады. 

Біріншісі — адамды өз жемтігімен шатастырып алу. Серф тақтайшасынан салбыраған адам аяғы акулаға итбалық болып көрінуі мүмкін. Суды шалпылдатып жүзу, тез әрі ебедейсіз әрекеттер мен судағы көпіршікті акула жаралы жемтік немесе балық белгісі деп түсінеді. 

Екіншісі — өз территориясын немесе жақын жердегі жемтігін қорғағысы келіп, адамды өзіне бәсекелес жыртқыш деп ойлау. 

Үшіншісі — қызығушылық, адамның қандай обьект екенін түсінбей, зерттеп көру. Акуланың адам сияқты қызыққан дүниесін ұстап көретін қолы жоқ. Ол бейтаныс объектіні тістеп көру арқылы зерттейді. Көбіне акула бір тістегеннен кейін адамның өзі іздеген балық немесе басқа сүтқоректі емесін түсініп, өз жолымен кетіп қалады. Бірақ акуланың азу тісі өткір болғандықтан, бұл адамның денесінде жарақат немесе із қалдыруы мүмкін. 

Теңіздерді құтқару қорының басшысы Элисон Кок акула жемтігінің құндылығын бір тістегеннен біледі дейді. Ол акуланың көп жағдайда адамды бір рет тістеп, жібере салатынын осылай түсіндіреді. 

Төртіншісі — адам өзі провокация жасағанда (акуланың жеке шекарасын бұзу, жолында тұру, ұстап көру, қол тигізу)

Бесіншісі — акуламен кездескен кездегі қауіпсіздік ережелерін сақтамау.

Акуланың пайдасы бар ма?

Иә, акуланың ғаламдық экожүйедегі маңызы өте зор. Акуланы басқаша «мұхит санитары» деп атайды. Ол ауру, әлсіз балықтарды, өлген жануарлардың етін жеп, теңіз бен мұхит суын инфекциядан қорғайды. Акулалар болмаса, су мен теңіз өнімдері арқылы адамдар арасында әртүрлі вирус пен инфекция тарауы мүмкін еді. 

Адам vs акула. Кім-кімге көбірек зиян келтіріп жатыр?

Өкінішке қарай, адамдардың акулаға зияны әлдеқайда көп. Жоғарыда жылына 70-80 акула шабуылы тіркелетінін айттық, оның жартысына адамдардың өзі жауапты. Енді салыстырып көрейік: адамдар жылына 100 миллион акула өлтіреді. 

Акуланың жүзбеқанатынан жасалатын сорпа Азия елдерінде ең қымбат деликатес саналады. Көп адам акуланың еті қатерлі ісіктен емдеп жазады дегенге сенеді. Акуланың иммундық жүйесі қатерлі ісік жасушаларына қарсы тұра алатыны жайлы зерттеулер бар. Бұл болашақта қатерлі ісікке қарсы ем табуға көмектесуі мүмкін. Бірақ бұл акула етін жеген адам қатерлі ісіктен жазылып кетеді деген сөз емес. 

Адамға шабуыл жасау ықтималдығы үшін ғана акуланы қырып-жою керек деп, қызық үшін өлтіріп, видео жариялайтын «саддистер» де бар. Олар акула мүлде жойылып кетсе, экожүйедегі тепе-теңдік бұзылатынын, бұдан бірінші кезекте, адамдар зардап шегетінін түсінбейді. 

Адамдардың жауапсыз әрекетінен қазір акуланың 130 түрі жойылып кетудің алдында тұр. Олар Халықаралық табиғат және табиғат ресурстарын қорғау одағының қызыл тізіміне енген.

Сақтық шаралары

• Ашық суда жалғыз жүзбеңіз. Акула көбіне топқа емес, жалғыз адамдарға шабуылдайды.
• Қараңғыда немесе тұнық емес суға түспеңіз. Акула көбіне түнде аңға шығады, ал лайлы суда сіз акуланы байқамайсыз, ол да сізді дұрыс көрмегеннен жемтігімен шатастырып алуы мүмкін.
• Теңіздерде белгіленген қоршаудан алысқа ұзамаңыз. Үнемі құтқарушылардың көз алдында жүріңіз. Акула көрсеңіз, бірден құтқарушыларға хабар беріңіз.
• Балық аулайтын орындар, үлкен өлексе жатқан жерге жақын маңда жүзбеңіз.
• Денеңізде ашық жарақат болса, суға түспеген жөн. Негізі акула адамның қанына сезімтал емес (мәселен, әйелдер менструация кезінде суға түсе алады, дайверлер акуланың жанында қолын кесіп, қан шығарып, тәжірибе жасап көрген. Бұл жағдайлардың бірде-бірінде адам қаны акула шабуылына түрткі болмаған). Бірақ жыртқыш аңның әрекетін болжау қиын, сондықтан сақтық үшін жаралы күйде суда жүрмеуге кеңес береміз. 

Акула кезіксе, не істеу керек?

• Сабыр сақтаңыз. Үрейге бой алдырып, асығыс жүзу, акулаға арқаңызды беріп қашу оны шабуылға ынталандырады. 
• Акуладан көзіңізді алмаңыз. Ол сіздің тік қарап тұрғаныңызды, қорықпайтыныңызды көруі керек.
• Бойыңызды ұзын етіп, ірі көрсететіндей тігінен тұрыңыз, шалқалап жатып, шалпылдатып жүзбеңіз.
• Агрессия көрсетпеңіз, акуладан көзіңізді алмай, ақырын судан шығуға тырысыңыз.
• Акула сізді көргенде жемтік немесе жыртқыш екеніңізді білмейді. Ол – өте ақылды жануар, сондықтан сізді бақылап, айнала жүзіп, бірінші зерттейді. Әлсіздік танытып, қызығушылық оятпасаңыз, өз жөнімен кетіп қалады. Бұған дейін ашық суда жүзген болсаңыз, талай рет акулаға жақын маңда жүрген болуыңыз әбден мүмкін. Тек ол сізге мән бермей өтіп кеткендіктен, байқамаған шығарсыз.
• Ашық суда көп жүзетін болсаңыз, дайвинг немесе фридайвингке қызықсаңыз, акуланың мінез-құлқын түсінуді, әрекетін көзбен оқуды үйреніп, маңызды ақпаратпен танысып шығыңыз. 

Акула — жыртқыш жануар. Су — оның әлемі. Біз суға түскенде, ондағы жан-жануарлардың (оның ішінде акуланың) территориясына қонаққа барамыз. Қонаққа барған жерді таза ұстап, үй иелерін құрметтеп, сыйыңмен қайту керек деген ережені табиғат пен мұхитта да қолдану керек.