Әбілхан Қастеевтің туындыларын талдап көруге қалай қарайсыз? Қазақтың өз арасындағы ру-тайпалық алауыздық тарихи өзгерістерге қалай әсер еткен болу мүмкін? Тарихи мекен – Бағдатқа сапар шегу жайлы ойланып көрдіңіз бе? – Мұның бәрі Qalam Global-дың өткен апта оқырманға ұсынғаны.
Қазақ хандығы мен Ресей империясы
Күні батқан дала алпауыты
Qalam Global-да кейінгі айларда жүйелі түрде жарияланып отырған жаңа айдар – Сұлтан Әкімбеков курсы негізіндегі мақалалар легі. Осы лектің бесінші әрі қорытынды бөлімінде өз ішіндегі алауыздық пен орталықтан ажырау салдарынан қазақ хандықтары әлсіреп барып, ақырында хан билігі жойылып, Ресей Империясының бақылауы күшейгені туралы баяндалады.
Бұл бөлімде ел ішіндегі алауыздық, ауызбіршіліктің болмауы, мұның зардаптары сөз болады. Сонымен қатар оқырман Пугачев көтерілісі жайлы толық мағлұмат алып, империялық билік тұсындағы «Бөліп ал да, билей бер» деген қитұрқы саясаттың кеселі туралы ақпарат ала алады. Алты бөлімнен тұратын көлемді мақала Қазақстан тарихы жайлы терең білім алғысы келетін әр адамға қызық болары анық.
18 ғасырдың екінші жартысы қазақтар мейлінше дербестік алды деуге тұрарлық дәуір болғанымен, ру-тайпалық алауыздықтың тарих үшін қандай маңызды болғанын осы мақаладан біле аласыз.
Ортағасырдағы Бағдатта қалай серуендеуге болады?
Көне заманға саяхаттаушыға арналған нұсқаулық
«Бағдатты көріп өлу» — әйгілі тіркесті 9-ғасырға қатысты алсақ, дәл осылай түрленер еді. Бұл шаһар сол уақытта әлемнің халқы ең көп қала болғаны, тіпті қазіргі Нью-Йорк тәрізді экономикалық орталық, ғылым мен мәдениеттің авангарды болғанына шүбә жоқ.
Қалада кәріз жүйесі де болған – бұл ортағасыр кезеңі үшін ең маңызды дүние деуге болады. Есекке мініп серуендегіңіз келсе, хамамда жатып рахаттанып, дәуірдің ең үлкен кітапханасына бас сұғамын десеңіз, онда Бағдатқа тартыңыз.
Qalam Global оқырмандарына жаңа мақала арқылы сол сиқырлы қалаға сапар шегу мүмкіндігін ұсынады. Өткен аптада жарияланған жаңа мақала 18 бөлімнен тұрады.
Мақалада көрнекі фотодеректер, көне карталар мен тың ақпарат келтірілген. Мысалы, оқырман мақаланы оқып, Бағдатқа қалай баруға болатыны туралы тиімді кеңестер алып, қашан барған дұрыс екенін біледі. Сонымен қатар автор елдегі ресми тіл жайлы, ерекше тойланатын мейрамдар туралы да қызықты деректер келтіре кеткен. Мысалы, Бағдат инфрақұрылым жағынан Венецияға ұқсайтынын біліп пе едіңіз? «Келім-кетім кісілер қайықпен жүреді; тұтас Бағдаттың дүние мүлкінің үштен екісі өзенде». Жүк кемелері көптеген базарларға тоқтайды, ал тар көшелер судың үстінен салынған биік тас аркаларға алып шығады. Тигр өзенінің бойымен шығыс жағалауынан батыс тарапқа дейін қайықтар мен кемелер өтер кезде ашылатын қалқымалы көпірлер арқылы қатынайды. Өзенде ірілі-ұсақ мемлекеттік және жеке кемелер жүреді, мұнда жоғары дәрежелі кездесулер, көңіл көтеретін мерекелер өткізіледі. Үлкен желкенді қайықтар арыстан, піл, бүркіт, жылқы, дельфин, жылан немесе қарақұйрық секілді әртүрлі жануарлармен бейнеленген болуы мүмкін.
Бұл – өте көлемді мақала. Толық оқып шығуға кеңес береміз.
Батырлар жырының бастан кешкені
Фольклортанушы Жұмашай Рақыш
Qalam-ның жаңа мақаласында ұжым фольклортанушы, филология ғылымдарының кандидаты Жұмашай Рақышпен Алаш қайраткерлерінің фольклорлық шығармаларды қалай түгендегені, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде батырлар жырын насихаттау неге қажет болғаны, одан кейін бұл туындыларға тыйым салынғаны, орыс былиналарының түп-тамыры мен кеңестік фольклор туралы талқылайды.
Маман жырларды жинау Алаш қайраткерлерінің күн тәртібінде болғанын айтады. «Жалпы олар әліпби, емле, оқулық секілді қадау-қадау мәселелерді қарастырды, соның бірі — фольклорлық шығармаларды жинап алу еді. Мысалы, Ахмет Байтұрсынов «Ерсайын» жырын ел арасынан жинап, 1923 жылы Мәскеуде жариялады. Оның алғы сөзін «Қыр баласы» деген атпен Әлихан Бөкейханов жазды. 1927 жылы Қаныш Сәтбаев сол Мәскеуде «Ер Едіге» жырын шығарды», – дейді фольклортанушы Жұмашай Рақыш.
Ол соғыс жылдары батырлар жырының маңызы зор болғанын, ол тұста елдің рухын көтеретін жырдың ауадай қажет болғанын айтады. Сұхбат барысында батырлар жырының ауыздан-ауызға қалай тарағаны, күні бүгінге қалай жеткені, оның стенографиясы соғыс заманында қалай жасалғаны және тағы басқа қызықты деректер айтылады.
Сонымен қатар мақалада жырлардың маңызы артып, тіпті бір замандары тыйым салына бастағаны да айтылады. Қай жырларға қалай тыйым салынғаны жайлы толығырақ біліп және Жамбыл жырларын толық түсіну үшін осы көлемді сұхбатқа көз жүгіртіңіз.
ӘБІЛХАН ҚАСТЕЕВТІҢ СОЦИАЛИСТІК РЕАЛИЗМІ
Өмірдің көркі мен идеология қысасының арасында
Әбілхан Қастеевті білмейтін қазақ кемде-кем. Тіпті бейнелеу өнеріне еш қызықпайтын, өмірінде бірде-бір рет мұражайға аттап баспаған адамның өзі Қастеевтің шығармашылығымен таныс десек, жаңылмаспыз. Алайда қазақтан шыққан тұңғыш суретші туралы тағы не білеміз?
Әбілхан Қастеевтің өмірбаянына үңілсек, бір-бірімен тоғыспайтын екі түрлі жол көреміз. Біріншісі — бақташы болып жүргендегі даладағы тасқа сурет салған уақыттары, қара жұмысқа жалданып, жер қазушы болып жұмыс істеген кездері, сөйте жүріп көркемсурет студиясының студенті атануы, байқауларда бақ сынап, көрмелерге қатысып, қазақтың тұңғыш суретшісі деген атқа ие болуы. Бұл жолда «нағыз суретші жолы» деп айтарлықтай романтикалық үйлесім жатыр.
Ғұмыр даңғылының екінші бір тармағын «шенеуніктің жолы» деп атасақ болар. Бұл жолда ол Қазақстан Суретшілер одағына мүшелікке енді, Суретшілер одағының төрағасына дейін көтерілді, «Қазақстанның халық суретшісі» деген ресми атақты және бірқатар мемлекеттік медальдар мен ордендерді иеленді, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды, көркемсурет училищесінде білімін жетілдірді, содан соң еліміздің бас мұражайына Әбілхан Қастеевтің есімі берілді.
Шығармашылыққа және үлгі-ғибратқа толы өмір сүрген суретшінің әр туындысы – бір ғажап. Qalam Global кейінгі шығарылымда осы аңыз адамның көне туындыларын тауып, талдап, оқырманға ұсынуға тырысқан. Ұжым суретшінің әр туындысы жайлы толық ақпарат беріп, тың деректер де келтіреді.
