Қазақстандық миллионерлер өз бизнесі арқылы жеңілдетілген несие алған

Қазақстандағы микробизнес соңғы он жылда 2,1 трлн теңге жеңілдетілген несие алған. Олар тұрақты түрде субсидиялау бойынша мемлекеттік бағдарламаларға қатысып жүрген. Бірақ бағдарламаға қатысушылардың басым көпшілігі тек бір реттік субсидияланған кредит алған.

Kursiv Research 2015-2025 жылдардағы Қазақстандағы микробизнестегі ірі жобалар жайлы баяндайды.

Неге 2015 жылдан бастап қана микробизнеске несие беріле бастады?

«Бизнестің жол картасы» бағдарламасы 2010 жылдың сәуірінен басталған. Бірақ «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының материалдарына сенсек, бірінші кредит 2015 жылы берілген. Оған себеп – 2015 жылға дейін микрофирма шағын бизнес деп есептелген. 2015 жылдың қазанында ҚР-да Кәсіпкерлік Кодексі қабылданды. Қызметкерлер саны 15 адамнан аспайтын, жылдық орташа кірісі 30 000 АЕК-тен көп емес (2025 жылдағы көрсеткішпен есептесек 118 млн теңге) микрокәсіпорындарды шағын бизнес нысаны ретінде бекітті.

Дегенмен Кодексте жазылғандай, наркотикалық зат, акциздік өнім шығаратын фирмалар, құмар ойын, банк, аудиторлық және брокерлік, күзет, цифрлық майнинг және басқа бизнеске мемлекеттік көмек берілмейтіні жазылған. Аталған санаттағы нысанның барлығы орта кәсіпкерлікке жатады.

Кеш басталғанына қарамастан, микробизнес соңғы 10 жылға жетпейтін кезең ішінде 47 мыңға жуық жеңілдетілген несие рәсімдеген. Бұл — барлық жобалардың 40%-ын құрайды. Несие сомасы — 2,1 трлн теңге, яғни жеңілдетілген несиелердің жалпы көлемінің 24%-ы.

Жеңілдетілген несиені нақты қандай микробизнес өкілдері алған?

Микро және шағын кәсіпкерлік жобаларының мақсатты, салалық және өңірлік құрылымы туралы толық мәліметті Kursiv Research шағын бизнеске арналған арнайы материалында ұсынады. Материалда біз басқа көрсеткіштерге — қолдау алған жобалар бойынша несие саны мен көлеміне назар аударамыз.

Жүргізілген сараптама нәтижесіне сенсек, субсидиялау механизміне қатысушылардың басым бөлігі бір ғана несие алған.Бірақ арасында 68 несие алған кәсіпорындар да кездеседі. Ал компаниясы бес реттен көп қолдау алған компаниялар саны 300-ден асады. Микрофирма бір жобасына алған несиенің орташа көлемі 46 млн теңгені құрайды, ал негізі медианалық көрсеткіш бойынша 14 млн ғана. Бұл микрокәсіпкерлік жобаларының жартысына берілген несиенің көлемі 14 млн теңгеден аз болғанын білдіреді.

Субсидияланған несиелерді ең көп алған топ-20 компанияның тізіміне (номиналды теңгемен есептелген жалпы сома бойынша) 7 млрд-тан 47 млрд теңгеге дейін жеңілдетілген несие алған фирмалар кірген.

Микробизнеске берілген барлық жеңілдетілген несиелер құрылымындағы осы топ-20 жобаның үлесі — 18%. Бұл көрсеткіш:

• Орта бизнестегі топ-20 жобалардың үлесінен жоғары (12%),
• Алайда ірі бизнестегі топ-20 жобалардың үлесінен төмен (39%).

Топ тізімге кіретін компанияларды белгілі қазақстандық кәсіпкерлер жаңа жобалар үшін арнайы ашқан. Бұл бизнесмендердің кейбірі Forbes Kazakhstan нұсқасы бойынша еліміздегі ең бай немесе ең ықпалды адамдар тізіміне кіреді. Журналистер мұндай тұлғаларды кейде «олигархтар» деп атайды.

Субсидия алған топ-20 компанияның қатарына нақты қандай фирмалар кірді?

Топ-20 тізімге «Даму» статистикасында микробизнес ретінде көрсетілген екі компаниялар тобын көруге болады. Біріншісі – жаңа энергия көздерін салушылар. Бұл топта екі жобаның бірі — Абай жел электр станциясы (1 және 2, қуаты тиісінше 100 және 50 МВт). Екі жоба да әртүрлі заңды тұлғаларға тіркелгенімен, осы заңды тұлғалардың ортақ акционерлері бар — Mistral Energy PTE және CRE International Ltd.

Екі жобаға да 48 млрд теңге бөлінген. Қазақстан Даму Банкі (ҚДБ) сайтында жобаның құрылтайшылары көрсетілген. Олар – Ораз Жандосов (Қазақстанның бұрынғы Ұлттық банк төрағасы), қазақстандық бизнесмен және спорт функционері Ерлан Кожасбай, сондай-ақ қытайлық серіктестер – Nan Yi, Nan Haoren, Nan Cunfei. Қостанай облысындағы 50 МВт қуатқа ие «Жел Электрик» жел электр станциясы жобасына сол акционерлермен бірге ҚДБ шамамен 17 млрд теңге бөлді.

Kaz Green Energy микрокәсіпорны Балқаш ауданында электр станциясын салу жобасына ҚДБ-дан 17 млрд теңге алды. Ал жобаның құрылтайшылары – Владимир Ким, Эдуард Огай және Владимир Джуманбаев (2024 жылғы ең бай адамдар тізімінде сәйкесінше 4, 13 және 25-орындарда).

Топ-20 тізімдегі екі жобаға түрік кәсіпкері Феттах Таминдже қатысады. Олар – Aktau Tourism City Ltd. және Tethys Aktau II (түрік FTG құрылымдары арқылы). Бұл екі жоба бойынша ҚДБ 4 млрд теңге несие берген.

Жалпы алғанда, топ-20 микробизнес несиелерінің 9 жобасы Қазақстан Даму Банкі және оның еншілес компаниясы — Өнеркәсіпті дамыту қоры арқылы қаржыландырылған.

Жеке мектептер мен мұнай-газ секторы да бар

Енді білім беру кластеріне өтейік, онда басты рөлді Айдын Рахымбаевтың BI Group компаниясы атқарады. BI құрылымдары Binom Education, Riviera International School, Quantum Tech School (Lancaster Group-пен бірлесіп) және ModeX Astana сияқты жобалардың иесі, олардың жалпы номиналды сома бойынша мемлекеттік бағдарламалар арқылы алған несие көлемі – 59 млрд теңге. Бұл жобаларды ҚДБ және коммерциялық банктер — RBK, Jusan, Bereke (бір транштың бөлінуі кезінде — Сбербанк) белсенді түрде қолдады.

RBK 2021 және 2023 жылдары Қарағанды облысында әк өндіру өндірісін ұйымдастыру жобасы – Saryopan Operating жобасын қолдады. Жалпы қаржыландыру көлемі шамамен 17 млрд теңгені құрады. Бұл компания Жұмабек Жанықұловтың (2022 жылғы Forbes нұсқасы бойынша ең ықпалды 46-шы бизнесмен) меншігінде.

Тағы бір білім беру жобасы — Kazakhstan International School Astana (несие берілген кезде — Т-Each), жобаны Қазақстандық халықаралық мектептің негізін қалаушы Дэниэл Гунасилан ұсынады. Компанияға 2020 жылы 9 млрд теңге несие берген — Халық банкі.

Топ-20 тізіміндегі компаниялардың салықтық түсімдеріне қарасақ, кем дегенде екі субсидияланған несие бойынша мәселе болуы мүмкін.

Біріншісі — Evolvekz жобасы: 2022 жылы Астанадағы тұрғын үй комбинатының үлесін сатып алу және қуатын кеңейту үшін Денис Удот пен Мақсат Көмеков ҚДБ-дан 22 млрд теңге тартқан. Тағы 6 млрд теңгені акционерлер өздері бөлді. ҚДБ сайтында жоба «басқаруда» деп көрсетілген. Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегі бойынша, соңғы үш жылда компания салық ретінде тек 4 млн теңге төледі.

Тағы бір осындай салықтық төлемдері бар жоба – Everest Techno. Бұл компанияның иесі, Маңғыстау облысында мұнай-газ өндіру жабдықтарын шығару жобасын жүзеге асыру үшін 7 млрд теңге алған кәсіпкер Асыл Шубай. 2022 жылдың соңында компания БАҚ-қа кәсіпорынның техникалық ашылуы туралы хабарлаған.