Ұлы Отан соғысына қатысқан майдангер қазақ жазушылары

1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы сол замандағы қазақ халқының әр отбасына қатты әсер етті. Сол сұрапыл соғыс жылдарында қолына қарумен бірге қаламын ұстаған ақын-жазушылар да аз болмады. Майдан даласында жүріп жауынгерлердің рухын көтерер жалынды жырлар жазып, соғыстың шындығын өз көздерімен көріп, жүректерімен сезінді. Соғыс оты тек майдан даласын шарпыған жоқ, ол қазақ поэзиясы мен прозасына да жаңа мазмұн, жаңа пафос әкелді. Ұлы Отан соғысына тікелей қатысқан әрі сол соғыс туралы көркем шығармалар жазған бірқатар қазақ жазушыларының өмір жолы мен әдеби мұраларын келтірдік.

Бауыржан Момышұлы

Бауыржан Момышұлы (1910–1982) – аты аңызға айналған жауынгер жазушы, Кеңес Одағының Батыры атағына ие болған қолбасшы. Ұлы Отан соғысы басталғанда Алматыда жасақталған атақты 316-атқыштар дивизиясының (генерал-майор И.В.Панфилов басқарған) құрамында майданға аттанып, Мәскеу түбіндегі шешуші шайқастарға қатысты. Аға лейтенант Момышұлы басқарған батальон 1941 жылғы қарашада Волоколам тас жолы бойындағы Матронино ауылы маңында үш тәулік бойы қоршауда қалып, фашистердің шабуылына тойтарыс берген атақты оқиға тарихқа енді.

Бауыржан 207 рет ұрысқа қатысып, өжеттігімен көзге түскен сардар еді. Соғыстан кейін полковник шенінде әскери академияда ұстаздық қызмет атқарып, 1956 жылы запасқа шықты. Осыдан кейін ғана Момышұлы әдеби шығармашылыққа біржола ден қойып, соғыстағы көрген-түйгендерін, жауынгерлердің жан әлемін қағаз бетіне түсіруге кірісті .

Майданда жүріп Бауыржан Момышұлы күнделік жазып, соғыстың әр күні туралы, жанталас сәттер мен сарбаздардың көңіл-күйі жайлы 38 қойын дәптер толтырған. Оның соғыс кезінде жазған мақалалары мен өлеңдері майдандық және республикалық газеттерде жарық көріп тұрды. Жазушының кейінгі негізгі туындылары да сол майдан жазбаларынан өрбіген шынайылығымен баурайды: алғашқы әңгіме, очерктері топтастырылған «Офицердің күнделігі» (1952), соғыстағы бір драмалық оқиғаны суреттейтін «Бір түннің тарихы» (1954) повесі, жазушының балалық шағы мен әулеті туралы «Ұшқан ұя» роман-эссесі (алғаш орыс тілінде «Наша семья» 1953 ж. жарық көрген) – бәрі де оқырманды шындыққа негізделген сыршыл әңгімелеуімен тәнті етті.

Бауыржанның ең танымал шығармаларының бірі – «Москва үшін шайқас» романы (1958) болып табылады. Бұл шығармада автор өзі қатысқан Мәскеу түбіндегі қорғаныс соғысының жүгі мен жанқиярлық ерлікті көркем тілмен баяндайды. Сонымен қатар Момышұлы «Генерал Панфилов», «Майдандағы кездесулер», «Ел басына күн туса», «Соғыс психологиясы» секілді еңбектерінде соғыс тағылымын, жауынгердің тұлғасын жан-жақты талдаған.

Қасым Қайсенов

Қасым Қайсенов (1918–2006) – Ұлы Отан соғысында жау тылында партизан ретінде ерлік көрсеткен, кейін сол өмірді көркем шығармалары арқылы халыққа жеткізген майдангер жазушы, Қазақстанның Халық қаһарманы.

Соғыс басталар шақта Қасым Қайсенов Павлодар облыстық оқу бөлімінде саяси-ағарту нұсқаушысы болып жұмыс істеп жүрген. 1941 жылы қараша айында әскери-барлау мектебін тәмамдап, бірден Оңтүстік-Батыс майданы штабының арнайы тапсырмасымен Украинаның жау қолындағы аумағына жіберіледі. Онда Чапаев атындағы партизан құрамасының үшінші отрядын басқарады. Батыр командирдің жау тылында өткізген күрделі жорықтары 1944 жылдың соңына дейін жалғасып, оның ерлік жолдары Молдавия, Румыния, Чехословакия жерінде жалғасады.

Соғыстан кейін Қасым Қайсенов Қазақстанға оралып, мемлекеттік қызметтер атқарады. Ол Жамбыл облысының Жуалы, Свердлов аудандарында ауыл шаруашылығын қалпына келтіру жұмыстарына белсене араласып, кейін мәдениет пен әдебиет саласында еңбек етеді. «Жазушы» және «Қайнар» баспаларында, Қазақстан Жазушылар одағында түрлі басшылық қызметтер атқарған.

Қасым Қайсенов шығармашылығын майдан шындығына арнаған. Оның алғашқы шығармасы — «Жас партизандар» атты кітабы 1954 жылы орыс тілінде жарық көрді. Кейін бұл еңбек бірнеше тілге аударылды. Жазушының соғыс шындығы мен партизан өмірін суреттейтін көркем шығармалары оқырманға терең ой мен шынайы әсер сыйлайды.

«Жас партизандар», «Ажал аузынан», «Жау тылындағы бала», «Жау тылында», «Партизан соқпақтары» сияқты туындылары тек оқиғаны баяндап қана қоймай, адамзат рухының сын сағаттардағы беріктігін, батырлық пен адалдықтың құндылығын жеткізетін құнды әдеби-тарихи дерек көздері ретінде бағаланады.

Қасым Аманжолов

Қасым Аманжолов (1911–1955) – қазақ поэзиясының өр рухты өкілі, майдангер ақын. 1941 жылы өз еркімен Қызыл Армия қатарына шақырылып, алдымен Қиыр Шығыста әскери қызметте болады. 1943 жылы батыс майданға ауыстырып, соғыстың соңына дейін алғы шепте, от пен оқтың ортасында болды. Елі мен жерін шексіз сүйген ақын соғыс жылдарында туған жер табиғатын, Отанға деген махаббатын паш ететін көркем өлеңдер циклын жазып қалдырды. Әсіресе Қиыр Шығыстан батысқа қарай поездбен келе жатып туған «Орал», «Сарыарқа», «Байкал» сияқты өлеңдерінде туған жер келбеті мен жауға аттанған жауынгердің сезімі тұтас өрілген.

Қасым Аманжоловтың соғыс жылдарындағы өлеңдері оның шығармашылығының биік шыңы болды. 1943 жылы қазан айында қиян-кескі ұрыстар арасында жүріп «Ақын өлімі туралы аңыз» туындысын дүниеге әкелді. Бұл поэма жау қоршауында қалып қойып, ерлікпен қаза тапқан жақын досы, жас ақын Абдолла Жұмағалиұлының өшпес бейнесіне арналған. Поэма қазақ поэзиясында жаңалық болып, Қасымның ақындық даңқын асқақтатты. Сонымен бірге майдандағы ауыр көңіл-күйді, елге деген сағыныш пен жеңіске деген сенімді Аманжолов көптеген лирикалық өлеңдерінде (мысалы, «Елге хат» атты толғау, «Дариға сол қыз», «Ғалиға жазған хаты» т.б.) шынайы суреттеді. Ақын сұрапыл майдандағы өлім мен өмір арасындағы арпалысты философиялық тұрғыда жырлай отырып, ерліктің мәңгілік өмір сыйлайтынын оқырманға ұқтырады. Соғыстан кейін ауыр науқастың салдарынан Аманжолов небәрі 44 жасында дүние салды. Қасымның соғыстан кейін ауыр халде жатса да, жігері құламай «Өзім туралы» атты өлеңі жарық көрді.

Әди Шәріпов

Әди Шәріпов (1912–1993) – Ұлы Отан соғысының қаһарман партизаны, кейін белгілі жазушы, педагог, мемлекет қайраткері дәрежесіне көтерілген тұлға. Соғыс басталған 1941 жылдың жазында жас офицер Шәріпов майданға аттанып, Беларусь жерінде партизан отрядын басқарды. 1942-1943 жылдары Беларусьтің Могилев, Витебск аймақтарындағы қалың ормандарда неміс басқыншыларына қарсы партизандық шайқастар жүргізіп, бірнеше әскери операцияларға жетекшілік етті. 1944 жылы ауыр жараланған соң елге оралып, денсаулығын түзете жүріп әдеби шығармалар жазуға кірісті. Майдандағы қойын дәптеріне түртілген деректер кейін оның әйгілі прозалық шығармаларының өзегіне айналды .

Әди Шәріповтың басты әдеби туындылары соғыстағы партизандардың ерлік өмірінен сыр шертеді: «Партизан қызы», «Ормандағы от», «Тон», «Қапастағы жұлдыздар» сияқты повесть, әңгіме, романдарында зұлмат соғыстың қасіретін шынайы бейнелеп, оқырманын бейбіт өмірдің қадірін түсінуге шақырады.

Соғыстан кейін Әди Шәріпов ұзақ жылдар бойы білім беру саласында басшылық қызметтер атқарса да (Қазақ КСР Оқу министріне дейін), өзінің жазушылық қаламын тастаған жоқ. Өмірінің соңына дейін әдебиет және педагогика бағытында ғылыми-зерттеу еңбектер жазып, қазақ мәдениетінің өркендеуіне қызмет етті.

Сырбай Мәуленов

Сырбай Мәуленов (1922–1993) – қазақ лирикасында ерекше орны бар майдангер ақын, Қазақстанның халық жазушысы. 18 жасында Қызыл армия қатарына алынған Сырбай денсаулығына байланысты бірер жыл әскери қызметтен босатылғанымен, 1942 жылы қайта шақырылып, Ленинград майданына жіберіледі. Мәуленовтың соғыста көрген қанды күндері мен туған елге деген сағынышы оның жүрегінде өлең болып қайнап шықты. «Соғыстан қайтқан солдаттар» атты өлеңінен бастап, Сырбай соғыс тақырыбын ең көп жырлаған қазақ ақындарының біріне айналды.

Ақынның «Қызыл гүлдер, қызыл орамалдар», «Жеңіс күні», «Жауынгер монологы» секілді туындыларында соғыс шындығы, жеңіс қуанышы мен қаһармандық тақырыбы жырланады. «Соғыстан қайтқан солдаттар» атты өлеңінде автор майданнан елге оралған солдаттың психологиясын шебер жеткізіп, соғыс салған жараның ұзақ жазылмас зардабын көрсетеді.

Жұбан Молдағалиев

Жұбан Молдағалиев (1920–1988) – Ұлы Отан соғысының барлық ауыртпалығын бастан өткеріп, жыр тілімен ерлік шежіресін жазған майдангер ақын. 1940 жылы әскерге шақырылған Жұбан 1941 жылдың маусымында соғысты бастап, 1945 жылға дейін қолынан қаруын тастаған жоқ. Жұбан Молдағалиев соғыс жылдары әскери баспасөз саласында қызмет етті: майдан даласында шығып тұрған «Отан үшін», «Майдан ақиқаты», «Жеңіс туы» атты газеттерде әдеби қызметкер болып, жауынгерлерге арнап өлең, мақалаларын жариялап тұрды. Молдағалиевтің соғыс кезіндегі өлеңдері негізінен жауынгерлерді жігерлендіруге, жеңіске шақыруға арналды. Мысалы, соғыс басындағы өлеңдерінің бірі «Бір адым да алға бас» деп аталып, халықты жауға қарсы тайсалмай алға ұмтылуға үндеді. Сондай-ақ «Біз жеңеміз» атты өлеңінде ақын халқына рух беріп, жеңіске деген нық сенім білдірді. Бұл өлеңдері майдан газеттерінде басылып, жауынгер замандастарына күш-қуат бергені мәлім. 1949 жылы алғашқы өлеңдер жинағы «Жеңіс жырлары» жарық көріп, Ұлы Жеңістің және бейбіт еңбектің жырын жырлады . Кейін «Қызыл галстук» (1949), «Нұрлы жол» (1951) секілді кітаптарын шығарып, 1950-жылдары жаңа тақырыптарға қалам тартса да, соғыста шыңдалған отаншылдық рух оның барлық шығармасына арқау болып отырды. Ақынның ең даңқты туындыларының бірі – 1960-жылдары жазылған «Мен – қазақпын» поэмасы. Бұл поэма тікелей соғыс туралы болмаса да, от пен оқтан аман шыққан өр рухты ақынның өз халқына арнаған қасиетті гимні іспетті еді.

Кемел Тоқаев

Кемел Тоқаев (1923–1986) – соғыс ардагері, қазақ әдебиетіндегі детектив жанрының негізін қалаушы жазушы. 1942 жылы 18 жасқа толар-толмас шағында өз еркімен майданға аттанып, Сталинград шайқасына және Киев қаласын азат ету ұрыстарына қатысқан. Есіл ер сол сұрапыл соғыста ауыр жараланып, жеңісті госпитальда қарсы алды. Соғыс Кемелдің отбасы үшін орасан қайғы әкелді – бірге соғысқан ағасы Қасым жау қолынан қаза тауып, Кемел соғыстан соң өзін мүлдем тұл жетім сезінгенін естелік дәптерінде жазған екен. Алайда Отаны үшін от кешкен қайсар жауынгер майданнан қайтқан соң мойымай, білім алып, шығармашылыққа бет бұрды.

Соғыстан кейін Кемел Тоқаевтің туындылары өмірде болған нақты оқиғалар мен архив деректеріне негізделіп жазылатын шыншылдығымен ерекшеленді. «Соңғы соққы» (1981) романы тарихи бір құпия оқиғаның сырын ашатын тартымды шытырман шығарма. Бұл кітап қазақ детектив жанрындағы тұңғыш роман деп бағаланып, 50 мыңға жуық тиражбен шығып, оқырмандардың іздеп жүріп оқитын еңбегіне айналды. Кемел Тоқаевтың «Қастандық», «Арнаулы тапсырма», «Сарғабанда болған оқиға» секілді басқа да романдары мен әңгімелер жинақтары бірнеше рет қайта басылып, қазақ оқырмандарын ғана емес, шетел оқырмандарын да баураған. Сөйтіп, Кемел Тоқаев майдан даласындағы ерлік борышын қаламгерлік қарымымен жалғастырып, соғыстан қазақ әдебиетіне тың жанр мен жаңа серпін әкелген тұлға болды.

Ұлы Отан соғысының от-жалынын кешіп, елге аман оралған қазақ қаламгерлері қолдарына қайтадан қалам алып, сол қасіретті кезеңнің шындығын кейінгі ұрпаққа аманат етті. Майдангер жазушылар – Бауыржан Момышұлының әскери естеліктері мен психологизмге толы повестерінен бастап, Қасым Аманжоловтың отты жырларынан Әди Шәріповтің шыншыл прозасына, Кемел Тоқаевтың шытырман романдарымен, Сырбай Мәуленов пен Жұбан Молдағалиевтің рухты поэзиясына дейін – әрқайсысы соғысты өз тұрғысынан жан-жақты сипаттап, қазақ әдебиетінің алтын қорын байытты.

Еске сала кетейік, бұған дейін Соғыс ардагерлері туралы деректерді қарауға болатын арнайы портал іске қосылғаны туралы жазған едік.