Бизнеске арналған көмек: тепе-теңдікті табу маңызды

Kursiv Research Қазақстандағы мемлекеттік қолдау бағдарламаларының бизнеске несие беру үрдісіне арналған материалдар легінің соңғы шығарылымын жариялайды. Біз 2010–2024 жылдар аралығындағы мемлекеттік көмектің бизнеске әсерін анықтауға тырысамыз.

Біз соңғы 15 жылда мемлекет кәсіпкерлік нысандарының қаржылануына қаншалықты ықпал еткенін түсіну үшін мемлекеттік бағдарламаларды, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының есептерін және Қазақстандағы бизнеске берілген ресми несиелер статистикасын зерттедік.

2010 жылдың сәуірінде іске қосылған «Бизнестің жол картасы – 2020» (БЖК) бағдарламасынан бастап, Қазақстанда бизнесті қолдаудың екі негізгі тетігі болды:

1. Коммерциялық банктер мен лизингтік компаниялар берген несиелердің пайыздық мөлшерлемесін субсидиялау;
2. Мемлекеттік даму институты арқылы екінші деңгейлі банктер берген несиелерге кепілдік беру.

Бұл екі тетік те кәсіпкерлердің кең ауқымы үшін несиеге қолжетімділікті арттыруға бағытталған. Субсидиялау тетігі бойынша жалпы 8,7 трлн теңгеге несие беріліп, 1,2 трлн теңге субсидия бөлінген. Ал «Даму» қорының кепілдігі арқылы бизнес 1,8 трлн теңге көлемінде несие алған.

Мемлекеттің белсенділігі толқын тәрізді: белсенді кезеңдер мен бәсең уақыттар алма-кезек ауысып отырады. Деректерге сүйенсек, екі ірі кезең айқын байқалады: 2012–2013 және 2020–2022 жылдар. Бұл кезеңдерде мемлекет экономикалық қиындықтарды еңсеру үшін бизнесті көбірек қаржыландырған. Мұндай тәсіл – қалыпты әрі болжамды әрекет.

Тек шағын бизнеске емес ірі бизнеске де субсидия берілді

Субсидиялау мен кепілдік беру ең алдымен шағын және орта бизнеске (ШОБ) бағытталғанымен, ірі бизнес те бұл қолдаудан шет қалған жоқ. Біздің зерттеуіміз көрсеткендей, жеңілдетілген несиелер мен кепілдік берілген борыштардың 52%-ы микробизнес пен шағын бизнеске тиесілі. Орта бизнес 30%, ал ірі бизнес 18% қаржыландырылған.

Аймақтық тұрғыда қарасақ, бұл қолдаулардың жартысы Алматы, Астана қалалары мен Алматы, Павлодар, Түркістан және Қарағанды облыстарының бизнес өкілдеріне бұйырған. Бұл аймақтарда бизнестің өндірістік құрылымы мен белсенділігі жоғары.

Жеңілдетілген несиелерді негізінен нарықтағы жетекші қаржы институттары үлестірді. Субсидия беруде көшбасшылар – Халық банк, БЦК, Bereke Bank (бұрынғы «Сбербанк»), Jusan және ForteBank. Бұл бесеудің үлесіне барлық берілген субсидиялардың 77%-ы тиесілі. Кепілдік беру бойынша да осы банктер белсенді, бірақ БЦК алға шыққан, ал басқа банктің жиынтық үлесі 83%-ға жеткен. Сонымен қатар, даму институттары – Қазақстанның даму банкі (БРК) мен Өнеркәсіпті дамыту қоры да субсидияланған несиелер мен лизингтік операциялардың сәйкесінше 2% және 10%-ын құраған.

Жалпы ауқымды тағы бір көрсеткіш: кепілдік беру – яғни ең кең таралған әрі қолжетімді тетік бойынша – жеңілдетілген қаржы алған кәсіпорындардың жалпы саны 60 мыңнан аспайды. Бұл – еліміздегі қазіргі жұмыс істеп тұрған бизнес нысандарының шамамен 3%-ы ғана.

Қазақстан үкіметі дағдарыс кезінде бизнесті қолдаусыз қалдыра алмайды. Бұл үшін екі бөлек қолдау пакетін қарастырған жөн:

1. «Дағдарысқа қарсы» пакет
   Бұл уақытша көмек. Салалық және мақсатты шектеусіз, бизнеске несиеге қол жеткізуді жеңілдету. Бірақ бұл пакет тек дағдарыс кезеңіне арналады – себебі дағдарыс шексіз бола алмайды.
2. «Стандарт» пакет
   Бұл ұзақ мерзімді, тұрақты қолдау. Экономиканы әртараптандыруға, жаңа жұмыс орындарын ашуға және экспортты дамытуға мүмкіндік беретін салалар мен бағыттарға арналған.

Ал қай салалар басымдыққа ие екенін анықтау үшін тағы бір маңызды қадам қажет: елдің ұзақ мерзімді индустриялық саясатының мақсаттарын айқындау. Бұл фокус 2022 жылы соңғы ГПИИР (Мемлекеттік индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы) жойылғаннан кейін бұлыңғыр күйде қалды.