Көлеңкелі экономика дегеніміз не?
Экономиканың бір бөлігі үнемі ресми статистикаға түспей, назардан тыс қалып жатады. Бұл – көлеңкелі немесе бақыланбайтын экономика деп аталады. Қарапайым тілмен айтсақ, бұл – салық органдарына тіркелмей жұмыс істейтін қызмет көрсету, сауда, өндіріс сияқты заңды экономикалық қызмет түрлері. Мұндай қызмет түрлері ресми есепке алынбайды, сондықтан да олардың нақты көлемін анықтау қиын. Мысалы, такси қызметі, үйде тігілген киім сату, заңсыз жұмысшылар, тіркелмеген кәсіпкерлердің табысы – бәрі осы санатқа жатады.
Көлеңкелі экономиканың болуы әр ел үшін қалыпты жағдай. Бірақ оның үлесі тым жоғары болса, мемлекеттің салықтық түсімі азайып, әлеуметтік бағдарламалар қаржыландыруда қиындық туындайды. Сонымен қатар, көлеңкелі экономика – экономикалық даму мен инвестициялық тартымдылыққа да қауіп төндіретін фактор. Сондықтан мемлекеттер бұл саланы қысқартуға тырысады.
Әлемдегі көлеңкелі экономиканың жағдайы
2023–2024 жылдарына арналған халықаралық салыстыру көрсеткіштері бойынша, Қазақстан ЖІӨ-дегі көлеңкелі экономиканың үлесімен әлемнің орта деңгейіндегі елдері қатарында.
Көлеңкелі экономиканың ЖІӨ-дегі үлесі (%):
Бұл мәліметтерден байқауға болады: дамыған елдерде көлеңкелі экономиканың үлесі төмен, себебі салықтық және цифрлық бақылау жүйелері жақсы жолға қойылған. Мысалы, Швейцария мен АҚШ-та бұл көрсеткіш 6%-дан аспайды. Ал экономикасы дамушы немесе дамымаған елдерде көлеңкелі сектордың үлесі жоғары. Ауғанстан мен Нигерияда бұл көрсеткіш ел экономикасының жартысынан астамын құрайды.
Қазақстанның көрсеткіші – 18,31% – бұл дамушы елдер үшін орташа деңгей. Бірақ Еуроодақ пен Италияның өзі Қазақстаннан жоғары тұрғаны, еліміздің бұл салада күрделіліктермен бетпе-бет екенін көрсетеді. Қазақстан Өзбекстан (41,01%) мен Үндістан (43,09%) сияқты көрші әрі ұқсас әлеуметтік-экономикалық құрылымы бар елдерден әлдеқайда жақсы нәтиже көрсеткенімен, бұл әлі де елеулі проблема екенін естен шығармауымыз керек.
Қазақстандағы көлеңкелі экономиканың ЖІӨ-дегі үлесі: серпіні мен динамикасы
Қазақстан үкіметі соңғы жылдары көлеңкелі экономиканың үлесін азайтуға бағытталған бірқатар реформаларды жүзеге асырып келеді. Бұл реформалардың нәтижесі нақты сандармен расталып отыр. ҚР Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сәйкес, көлеңкелі экономиканың ЖІӨ-дегі үлесі жыл сайын төмендеп келеді:
Соңғы 7 жыл ішінде көлеңкелі экономика үлесі шамамен 13,75 пайыздық тармаққа азайған. Бұл — жақсы жаңалық. Алайда, жоспарланған 15%-ға жету үшін әлі де құрылымдық реформалар, цифрлық бақылауды күшейту және халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру қажет.
Көлеңкелі экономиканың құрылымы: қызмет пен өндіріс
Көлеңкелі экономика әртүрлі салаларда шоғырланған. ҚР ҰСБ деректеріне сүйенсек, ол негізінен екі сектордан тұрады:
- Қызмет көрсету секторы – 11,3%
- Өндіріс секторы – 7,0%
Жалпы көлеңкелі экономика ЖІӨ-нің 18,3%-ын құрап отыр. Бұл дегеніміз — экономикадағы бақыланбайтын қызметтің басым бөлігі қызмет көрсету саласында екенін білдіреді. Бұған мыналар жатады:
- Тіркелмеген жеке кәсіпкерлер;
- Қолма-қол есеп айырысу арқылы жұмыс істейтін салондар, шаштараздар;
- Үй жағдайында қызмет көрсететін педагогтар, күтушілер, жөндеу жұмыстары;
- Кассасыз тауар сату (инстаграм-дүкендер, маркетплейс сатушылары).
Өндіріс саласында көлеңкелі экономика салыстырмалы түрде төмен болғанымен, кейбір шағын өндіріс ошақтары, үйде жасалатын өнімдер (конфет, тоқаш, косметика, киім тігу) де статистикадан тыс қалып отырады.
Өңірлік талдау: көлеңкелі экономика қай облыстарда басым?
Қазақстанның әрбір өңірінде көлеңкелі экономиканың үлесі әртүрлі. Бұл – өңірдің әлеуметтік жағдайы, халықтың өмір сүру деңгейі, жұмыссыздық, және жергілікті бақылау деңгейіне байланысты.
📍 2025 жылға арналған өңірлік көрсеткіштер (%):
- Ең жоғары:
- Жетісу облысы – 32,29%
- Жамбыл облысы – 30,81%
- Қызылорда облысы – 22,90%
- Шымкент қаласы – 21,71%
- СҚО – 21,80%
- Түркістан облысы – 30,81%
- Орташа деңгей:
- Ақмола облысы – 18,44%
- Алматы қаласы – 18,32%
- Астана қаласы – 19,22%
- Абай облысы – 17,47%
- Ең төмен:
- Атырау облысы – 9,63%
- Ұлытау облысы – 10,39%
- Батыс Қазақстан облысы – 12,31%
- Маңғыстау облысы – 13,18%
Атырау облысында көлеңкелі экономика ең төмен – 9,63%. Бұл өңірде ірі мұнай компаниялары жұмыс істегендіктен, экономикалық қызметтің басым бөлігі заңды түрде жүргізіледі. Ал Жетісу, Түркістан және Жамбыл облыстарында – бұл көрсеткіш 30%-дан асады. Мұның себебі — ауылдық жерлерде тіркелмеген кәсіп түрлерінің кең таралуы, мемлекеттік бақылаудың әлсіздігі және халықтың табыс табу үшін бейресми жолдарды таңдайтыны.
Көлеңкелі экономиканы қалай азайтуға болады?
Көлеңкелі экономиканы азайту үшін кешенді және жүйелі шаралар қажет. Бұл тек салықты көбейту немесе тексерісті күшейтумен шешілетін мәселе емес. Төменде ең тиімді тәсілдер мен халықаралық тәжірибеге негізделген ұсыныстар берілген:
1. Цифрландыруды кеңейту
- Электрондық есеп-фактуралар, онлайн кассалық аппараттар, POS-терминалдарды міндетті түрде енгізу — сауда мен қызмет көрсету саласын ашық етеді.
- E-gov, e-Salyk, Kaspi/QR/Pay, Halyk. Freedom жүйелерінің кеңінен қолданылуы — транзакцияларды тіркеуді жеңілдетеді.
- Қолма-қол ақшасыз төлемді ынталандыру — бақыланатын экономиканың үлесін арттырады.
Мысал: Оңтүстік Кореяда кез келген сауда нүктесінде онлайн бақылау-кассалық машиналар орнатылған. Бұл мемлекетке салықты нақты жинауға көмектеседі.
2. Салықтық жүйені оңайлату
- Патент, арнайы режимдер және жеңілдетілген салық мөлшерлемелері ұсақ кәсіпкерлікке тіркелуге ынта береді.
- Жеке кәсіпкерлерге арналған бір терезелі тіркеу, төмен әкімшілік жүктеме — заңды жұмыс істеуді тиімді етеді.
- Көлеңкелі экономиканы заңдастыруға мүмкіндік беретін рақымшылық (мысалы, «табысын ашық көрсеткендерге айыппұл салмау») науқандары сәтті нәтиже беруі мүмкін.
Мысал: Грузия кәсіпкерлік салықтарын азайтып, шағын кәсіп иелеріне тиімді жағдай жасады. Соның арқасында заңды тіркеу деңгейі күрт өсті.
3. Қоғамдық сенімді арттыру
- Халық салық төлеу пайда әкелетініне сену керек: яғни, салық есебінен мектеп, аурухана, жол салынатынын түсінуі маңызды.
- Салыққа жұмсалған қаражаттың ашықтығы мен есептілігі — халықтың көлеңкелі жолдан заңды жолға көшуіне себеп болады.
- Мемлекеттік сатып алулар, бюджеттік шығындар ашық әрі қолжетімді болуы тиіс.
4. Қызмет көрсету мен еңбек нарығын заңдастыру
- Тұрмыстық қызмет саласында жұмыс істейтіндерді тіркеуге арналған оңайлатылған режимдер: бала күтуші, тазалаушы, репетитор, шаштараз.
- Жеке тұлғаларға арналған бірыңғай жиынтық төлем (БЖТ) сияқты механизмдер — бейресми жұмыскерлерді заңдастыру құралы.
- Еңбек шарттарын электронды түрде тіркеу, мобильді қосымшалар арқылы тіркелу жүйелерін дамыту.
5. Мемлекеттік бақылау және жауапкершілікті арттыру
- Салықтан жалтаруға қатысты әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті нақты және әділ қолдану.
- Көлеңкелі кіріс көздерін анықтау үшін ақпарат алмасу жүйелерін дамыту (мысалы, банктер мен мемлекеттік органдар арасында).
- Бақылау мен аудиттің тәуекелге бағытталған моделі (яғни тексеру тек күдік тудырған жағдайда жүргізіледі).
6. Қаржылық сауаттылықты арттыру
- Халық пен кәсіпкерлерге заңды тіркеудің артықшылықтары туралы түсіндіру.
- Мектеп пен колледждерде қаржылық сауаттылық пәндерін енгізу, кәсіпкерлікті қолдау.
- БАҚ пен әлеуметтік желілер арқылы ақпараттық науқандар өткізу.
7. Инновациялық әдістер
- Big Data, AI технологияларын пайдалану арқылы күмәнді транзакцияларды автоматты түрде анықтау.
- QR-код арқылы чектер беру жүйесін енгізу және чекті сканерлеген тұтынушыға лотерея не бонус беру (мысалы, «Түбіртекті талап ет» науқаны).
Қорытынды
Көлеңкелі экономика – кез келген елдің экономикалық құрылымының көрінбей тұрған, бірақ аса маңызды бөлігі. Қазақстан бұл бағытта үлкен қадамдар жасап келеді. Соңғы жылдары ЖІӨ-дегі бақыланбайтын экономиканың үлесі біртіндеп төмендеп келеді. 2017 жылы 28,75% болса, 2023 жылы бұл көрсеткіш 17,58%-ға дейін түсті. 2025 жылға қарай 15%-ға дейін төмендету – қол жеткізуге болатын мақсат.
Алайда бұл бағыттағы жұмыс біржақты болмауы керек. Цифрлық бақылау, салық жүйесін жеңілдету, халықтың сенімін арттыру, тіркелмеген қызметті заңдастыру жолдарын ынталандыру — бәрі қатар жүруі тиіс. Сонымен қатар өңірлік теңсіздік те – маңызды мәселе. Кейбір облыстарда бақыланбайтын экономиканың үлесі тым жоғары. Бұл – аймақтық саясаттың сапасына, жергілікті басқарудың тиімділігіне сын. Қазақстан дамыған елдер қатарына қосылғысы келсе, көлеңкелі экономиканы заңдастыру және оған қатысты тиімді саясат жүргізу – экономикалық реформалардың маңызды бағытына ай
