Қазақ тілінің дамуына бюджет қаржысы қалай жұмсалып жатыр
XXI ғасыр – технологиялық ілгерілеу мен тілдік бәсекелестік дәуірі. Осындай жағдайда ұлттық тілді сақтау және дамыту мәселесі тек мәдени мұра аясында ғана емес, мемлекеттің стратегиялық басымдығы ретінде қарастырылады. Қазақстанда соңғы жылдары қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейту және мәртебесін арттыру мақсатында бірқатар мемлекеттік бағдарламалар қабылданып, аталған бағытқа айтарлықтай бюджет қаражаты бөлініп жатыр. Алайда бөлінген қаражаттың нақты қандай бағыттарға жұмсалатыны және оның нәтижесі қандай деңгейде екендігі – талдауды қажет ететін өзекті мәселелердің бірі. Осыған орай, төменде мемлекеттік тіл саясатына бөлінген қаржының құрылымы мен оның ықтимал тиімділігіне сараптамалық шолу жасалады.
Бюджет артып келеді, нәтиже қандай?
Ең алдымен, мемлекеттік тілді дамытуға бөлінген бюджет көлеміне назар аударайық. 2022 жылы бұл салаға 693 млн теңге жұмсалса, 2023 жылы бұл сома 766 млн теңгеге жеткен. Ал 2024 жылы бюджет бірден 1,27 млрд теңгеге ұлғайып отыр. 2025 жылы тіпті 1,73 млрд теңге жұмсау жоспарланған. Бұл үш жыл бұрынғы көрсеткішпен салыстырғанда 2,5 есе көп. Мұндай айқын өсу үкіметтің тіл саясатына деген жауапкершілігі мен қызығушылығын байқатады.
Бюджет өскен сайын қоғам да нақты нәтижелер күтеді. Мысалы, азаматтардың қазақ тілін білу деңгейін бағалау үшін жұмсалған қаржы 2022 жылы 56,5 млн теңге болса, 2024 жылы шамамен 60 млн теңге көлемінде. Бірақ 2025 жылы бұл көрсеткіш күрт төмендеп, 43,2 млн теңгеге дейін қысқарады. Яғни, бағалау процесі не автоматтандырылады, не өзге формаға көшіріледі деген болжам жасауға болады.
Қазақ тілі мен кино: анимация және прокаттағы үлес
Балаларға арналған анимациялық фильмдердің саны — мемлекеттік тілдің мәдени кеңістіктегі ықпалын арттырудың маңызды құралы. 2010 жылдан бері қысқа метражды анимациялар саны өсіп келе жатқаны байқалады. Айрықша көрсеткіш — 2023 жылы 81 қысқа метражды фильм шығарылған. Бұл алдыңғы жылдармен салыстырғанда рекордтық нәтиже. Сонымен қатар 2023 жылы алғаш рет 3 толық метражды анимациялық фильм ұсынылған, бұл – үлкен жетістік.
Алайда кино прокаттағы қазақ тілінің үлесіне қарасақ, жағдай алаңдатарлық. 2021 жылы қазақ тілінің үлесі 14,5% болса, 2023 жылы бұл көрсеткіш 5,6%-ға дейін төмендеген. Мұндай кері шегініс, бюджет қаражаты артып жатқанда, тіл үлесінің төмендеуі жүйелі өзгерістер қажет екенін көрсетеді. 2030 жылға қарай бұл үлесті 35%-ға жеткізу көзделіп отыр. Алайда бұл мақсатқа жету үшін тек фильм саны емес, олардың сапасы мен аудиторияға қолжетімділігі де басты назарда болу керек.
Құжат айналымы мен телехабарларда тілдің үлесі
Мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдегі үлесін арттыру үшін телехабарлар мен ресми құжаттарда қазақ тілін кеңінен қолдану – басты міндеттердің бірі. 2023 жылы мемлекеттік телеарналарда қазақ тілінің үлесі 70% болса, 2029 жылы бұл көрсеткішті 84%-ға дейін жеткізу көзделуде. Яғни, 6 жыл ішінде 14% өсім күтіліп отыр.
Ал мемлекеттік органдар мен ұлттық компаниялардағы құжатайналымда қазақ тілінің үлесі 2023 жылы 91% болса, 2029 жылы – 94%. Бұл саладағы нәтиже тұрақты және сенімді өсімді көрсетеді. Бірақ жеке сектор мен бұқаралық коммуникация құралдарында мұндай көрсеткішке қол жеткізу – келесі деңгейдегі мәселе.
Qaztest: тестпен өлшенетін тіл
Qaztest жүйесі арқылы азаматтардың қазақ тілін меңгеру деңгейін анықтау жұмысы 2022 жылы мүлде жүргізілмеген. Алайда 2023 жылы бұл бағытқа 20 888 адам тартылса, келесі жылдары тұрақты түрде 20 мың адамды тестілеуден өткізу жоспарланып отыр. Бұл бір жағынан оң қадам: тілді тек оқыту емес, нақты тексеріп, нәтижесін бағалау – тіл саясатының сапалық деңгейге көшкенін білдіреді.
Терминология мен анимациялық өнімдердің көлемі
Мемлекеттік тілдің сапалы дамуы үшін тек сөйлеу мен жазу емес, ғылыми және кәсіби терминология да маңызды. 2023 жылы реттелген терминологиялық қордың үлесі небәрі 7,6% болғанымен, 2029 жылға қарай бұл көрсеткіш 40%-ға дейін өседі деп күтілуде. Бұл — саладағы үлкен прогресс пен жүйелі реформалардың нәтижесі болуы мүмкін.
Анимациялық өнімдердің көлемі де айтарлықтай артады: 2023 жылы 700 минут болса, 2029 жылы 16 000 минутқа дейін жеткізу көзделіп отыр. Бұл – 22 есе өсу. Мұндай көлемдегі контент балалар мен жастарды қазақ тіліне жақындатудың пәрменді құралына айнала алады.
Қорытынды: қаржыдан нәтиже бола ма?
Жоғарыда талданған мәліметтерге сүйене отырып, бір тұжырым жасауға болады. Қазақ тілін дамыту бағытында бөлініп жатқан қаржы көлемі жылдан-жылға артып келеді. Бірақ бұл қаржының тиімділігі әр салада әртүрлі. Бір салаларда, мысалы, құжатайналым мен анимациялық өнімдерде айқын жетістіктер байқалса, кино прокаттағы тіл үлесінде, терминологияда немесе тестілеу жүйесінде мәселелер бар екені көрініп тұр.
Қазақ тіліне бөлінген бюджет жай сандар емес, бұл ұлттың болашағына салынған инвестиция. Сол себепті де бұл қаражаттың қалай жұмсалып жатқанына қоғам тарапынан бақылау мен талап күшеюі керек. Әр теңге тілдің әр сөзіне айналуы тиіс. Тек сонда ғана қазақ тілі шын мәнінде мемлекеттік тіл деңгейіне жетеді.
