Қазақстанның жоғары білім беру жүйесі соңғы онжылдықта үлкен өзгерістерді бастан өткерді. Студенттер саны тұрақты түрде өсіп келеді, жаңа университеттер ашылуда, білім беру сапасына қойылатын талаптар артуда. 2025 жылғы деректерге сүйенсек, елде 685 мың студент білім алуда. Бұл – ел халқының шамамен 7%-ына жуық көрсеткіш, демек Қазақстан қоғамының әрбір он бесінші тұрғыны студент.
Қазақстандағы университеттердің географиясы: теңсіздік пен мүмкіндіктер
Жоғары оқу орындарының аймақтық орналасуы студенттер санына да, жастардың көшу динамикасына да тікелей әсер етеді. 2025 жылғы дерек бойынша, Қазақстанда 100-ге жуық университет бар. Бірақ олардың таралуы біркелкі емес.
Алматы – білімнің астанасы
Алматыда 37 ЖОО бар. Бұл – бүкіл ел бойынша ең жоғары көрсеткіш. Әрбір төртінші университет осы қалада орналасқан. Сондықтан студент саны да ең көп – 202 мың. Алматының ерекшелігі – мұнда кең спектрлі мамандықтар қамтылған: ірі ұлттық университеттер, халықаралық деңгейдегі институттар, жекеменшік оқу орындары бар.
Бұның артықшылығы:
- жастарға мамандық таңдауда кең мүмкіндік;
- ғылыми кадрлардың шоғырлануы;
- халықаралық студенттер үшін тартымдылық.
Бірақ бұл теңсіздікті де арттырады: шалғай өңір жастары білім алу үшін Алматыға көшуге мәжбүр.
Астана – жаңа дәуірдің орталығы
Елордада 14 ЖОО жұмыс істейді. Олардың көбі тәуелсіздік жылдары ашылған заманауи университеттер. Назарбаев Университеті, ЕҰУ сияқты оқу орындары елордадағы білім жүйесінің беделін күшейтіп тұр. 86 мыңнан астам студенттің оқуы Астананы екінші ірі білім орталығына айналдырды.
Шымкент пен Қарағанды – аймақтық хабтар
- Шымкентте – 9 ЖОО, студенттер саны – 83,6 мың. Бұл қалада жастар үлесі өте жоғары, сондықтан университеттерге сұраныс жылдан жылға артып отыр.
- Қарағанды облысында – 8 ЖОО, 40 мыңға жуық студент бар. Қарағанды техникалық және медициналық мамандар даярлау орталығы ретінде тарихи маңызға ие.
Бір ғана ЖОО-сы бар облыстар
Алматы облысы, Жетісу, Маңғыстау және Ұлытау – әрқайсысында бір ғана университет бар. Бұл өңірлік теңсіздікті айқын көрсетеді. Мәселен, Ұлытау облысында небәрі 1,4 мың студент қана білім алуда. Бұл – Алматыдан 150 есе аз.
Мұндай дисбаланс жастардың ағынына әсер етеді: мектеп бітірушілердің басым бөлігі Астана мен Алматыға жол тартады. Соның салдарынан аймақтарда «ақыл-ойдың кетуі» (brain drain) байқалады.
Білім деңгейлері бойынша бөлініс
Қазақстанда студенттердің басым бөлігі – бакалаврлар.
- Бакалавриат – 624,5 мың студент.
- Магистратура – 39,2 мың студент.
- Докторантура – 7,6 мың студент.
Бұл сандар білім беру жүйесінің негізгі салмағы бакалавриатта екенін көрсетеді. Дегенмен, магистратура мен докторантурада оқитындар саны да артып келеді. Бұған жұмыс берушілердің қосымша білімге деген сұранысы әсер етуде.
Шетелдік студенттер
Қазақстан бүгінде тек өз жастарын ғана емес, шетелдіктерді де тартып отыр. 2025 жылғы мәлімет бойынша, елімізде 31,5 мың шетелдік студент білім алуда. Олар негізінен Өзбекстан, Қырғызстан, Ресей, Қытай және Үндістаннан келеді. Былтыр алғаш рет Азия елдерінен келетін студенттер ТМД елдерінің келетін студенттер санынан артық болды.
Бұл құбылыстың екі қыры бар:
- Қазақстан халықаралық білім орталығы ретінде қалыптасып келеді.
- Дегенмен, жатақхана тапшылығы мен әлеуметтік инфрақұрылым мәселелері қазақстандық студенттер үшін қиындық туғызады.
Жатақхана тапшылығы әлі де басты мәселе
2025 жылы республикада 16 900 орындық тапшылық бар. Оның ішінде:
- Алматы қаласында – 8 248 орын,
- Астанада – 2 355 орын жетіспейді.
2019 жылы тапшылық 82,5 мың болғанын ескерсек, алты жылда айтарлықтай алға жылжу бар. Бірақ Алматы секілді мегаполистерде студенттер пәтер жалдауға мәжбүр болып отыр. Бұл әлеуметтік теңсіздікті күшейтеді.
Әлем елдерімен салыстыру
Қазақстанның жоғары білім беру жүйесін басқа елдермен салыстыру қызық нәтиже береді:
- Ресейде 2024 жылғы мәлімет бойынша студенттер саны шамамен 3,7 млн адам. Яғни, халық саны бізден он есе көп болса да, студенттер саны бес есе ғана артық. Бұл Қазақстанда жастардың жоғары білім алуға ұмтылысы жоғары екенін көрсетеді.
- Түркияда студенттер саны 8 млн-нан асады. Елдегі 200-ден астам университеттің көбі ірі қалаларда шоғырланған. Бұл Қазақстандағы жағдайға ұқсайды: жастар негізінен Стамбул мен Анкараға ағылса, бізде Алматы мен Астанаға келеді.
- Оңтүстік Кореяда шамамен 3,3 млн студент бар. Бұл ел жоғары білім сапасы бойынша әлемдік көшбасшылардың бірі. Ең қызығы, Кореяда студенттердің шамамен 80%-ы бакалавр дәрежесін алады, ал магистратура мен докторантурада оқитындар үлесі біздегіден әлдеқайда жоғары.
- Өзбекстанда соңғы 5 жылда студенттер саны екі есе өсті. Қазіргі уақытта 1 млн-нан астам студент білім алуда. Олар да шетелдік жастарды белсенді түрде тартып, жаңа университеттер ашуда.
Салыстырмалы тұрғыда Қазақстан студенттер саны бойынша Орталық Азияда алдыңғы орында, бірақ әлемдік деңгейде шағын елдер қатарына жатады.
Студенттердің әлеуметтік жағдайы
Қазіргі таңда Қазақстанда орташа шәкіртақы көлемі 37–40 мың теңге шамасында. Бұл – ірі қалалардағы өмір сүру шығындарына жетпейді. Көптеген студент қосымша жұмыс істеуге мәжбүр. Әсіресе, фриланс, курьерлік қызмет, сауда саласындағы жұмыс орындары жастар арасында кең таралған.
Сонымен қатар студенттердің мәдени және спорттық өмірі де маңызды. Алматыдағы Универсиада-2017-ден кейін студенттік спорт инфрақұрылымы айтарлықтай жақсарғанымен, аймақтарда әлі де жетіспейді.
Болашақ трендтер
- Онлайн білім – әлемдік тренд Қазақстанға да жетті. Соңғы жылдары Coursera, edX секілді платформаларды пайдаланатын студенттер саны артты. Бұл әсіресе шалғай аймақтарға тиімді.
- Жаңа мамандықтар – жасанды интеллект, киберқауіпсіздік, биотехнология секілді бағыттарда жаңа факультеттер ашылуда.
- Университеттердің халықаралық деңгейге шығуы – Назарбаев Университеті, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ сияқты оқу орындары QS рейтингіне енуде. Бұл – Қазақстанды әлемдік білім кеңістігіне жақындатады.
- Аймақтық теңгерім – болашақта әр облыс орталығында кем дегенде бір мықты университет құру саясаты қолға алынуы мүмкін.
Қазақстандағы студенттер саны өсіп келеді, жастардың жоғары білімге деген сұранысы артып отыр. Дегенмен, аймақтардағы теңсіздік, жатақхана тапшылығы, шәкіртақының жеткіліксіздігі секілді мәселелер әлі де шешімін күтуде.
Әлем елдерімен салыстырғанда, Қазақстан студент саны бойынша шағын мемлекеттер қатарында болғанымен, аймақтық деңгейде көш бастап тұр. Егер мемлекет пен қоғам бірлесе жұмыс істесе, Қазақстан алдағы он жылда Орталық Азиядағы ғана емес, бүкіл Еуразиядағы білім орталықтарының біріне айнала алады.
