Қазақстанда 13 кең таралған жұқпалы ауруға қарсы вакциналар енгізілген Ұлттық профилактикалық екпе күнтізбесі бар. Біз «Асмед Мынбаева» клиникасының бас дәрігері, педиатр Абзал Тұрлықожаевпен тілдесіп, вакцинация кестесін неге сақтау маңызды, екпе уақытынан кешігіп қалса не істеу керек және жалған медициналық қарсы көрсетілім мен нақты медотводтың айырмашылығы неде екенін анықтадық.
Балаларға қандай вакциналар салу қажет?
Е.К.: Қазақстанның Ұлттық екпе күнтізбесіне қандай вакциналар кіреді және неге дәл осы вакциналар таңдалып алынған?
А.Т.: Әр елдегі Ұлттық профилактикалық екпе күнтізбесі халықты ең қауіпті әрі жиі кездесетін жұқпалы аурулардан қорғау мақсатында әзірленіп, мемлекеттік деңгейде бекітіледі. Бұл – вакциналарды қай жаста және қандай тәртіппен салу керектігін анықтайтын, ғылыми тұрғыда дәлелденген және мемлекет бекіткен екпе кестесі.
Қазақстанда 2020 жылы қабылданған №612 Қаулыға сәйкес, профилактикалық екпелер тізіміне адам папиллома вирусы (АПВ), В және А гепатиттері, туберкулез, В типті гемофильді инфекция, дифтерия, көкжөтел, сіреспе, паротит (құлақ безінің қабынуы), қызылша, қызамық, полиомиелит және пневмококк инфекцияларына қарсы вакциналар енгізілген.
Басқа елдерде бұл тізім өзгерек болуы мүмкін. Бұл айырмашылықтар көбінесе эпидемиологиялық жағдаймен байланысты, екпелердің басымдығы елде жиі кездесетін, қауіпті өршу тудыруы мүмкін немесе өлім мен мүгедектікке әкелетін ауруларға қарсы бағытталады. Сонымен қатар, вакциналау бағдарламасына қаржыландыру көздерінің бар-жоғы және нормативтік құжаттардың өзгеру жылдамдығы сияқты факторлар да әсер етеді.
Қазіргі таңда Қазақстандағы Ұлттық екпе күнтізбесі Ресейдегіден кеңірек. Мысалы, бізде жатыр мойны обырының алдын алуға көмектесетін АПВ-ға қарсы вакцина 2024 жылы күнтізбеге енгізілді, ал Ресейде ол әлі міндетті вакцина тізіміне енбеген. Ал дамыған елдерде балаларды АПВ-ға қарсы вакциналау бұрыннан бері жүргізіліп келеді, өйткені жатыр мойны обырын емдегеннен гөрі, алдын алған тиімді.
Сондай-ақ Қазақстанда гепатит А-ға қарсы вакцина да күнтізбеге енгізілген. Бұл ауру елімізде Ресеймен салыстырғанда жиірек кездеседі. Ресейде, әдетте, оған қарсы екпе тек эпидемиологиялық көрсеткіштер бойынша, яғни, індет кезінде немесе жұқтыру қаупі жоғары адамдарға ғана жасалады.
Е.К.: Бұл вакциналар бәрі де тегін түрде қарапайым емханаларда қолжетімді ме?
А.Т.: Ұлттық профилактикалық екпе күнтізбесіне енген барлық вакциналар тіркелген емханаларда тегін беріледі. Вакциналар дәрігердің қарауынан кейін арнайы вакцинация кабинетінде салынады.
Е.К.: Ұлттық екпе күнтізбесіне орша безгегі, менингококк және ротавирус инфекцияларына қарсы вакциналар кірмейді. Баланың осы екпелерді өз еркімен алуын ұсынар ма едіңіз?
А.Т.: Қазақстанда бұл ауруларға қарсы вакциналар әлі міндетті тізімге енбеген, Еуропа мен АҚШ-тағыдай емес, дегенмен кейде бұл мәселе көтеріледі, мысалы, 2018 жылы Алматыдағы менингит жағдайынан кейін. Қазіргі таңда олар тек ақылы түрде қолжетімді. Мен ата-аналарға бұл вакциналарды балаларға салдыруды ұсынамын, әсіресе менингококк инфекциясына қарсы вакцина өте маңызды — бұл аурудан ешкім сақтандырылмаған және жиі ауыр асқынуларға алып келеді. Оны жақын арада Ұлттық күнтізбеге енгізеді деп үміттенемін.
Е.К.: Ұлттық күнтізбеден тыс екпелерді тек ақылы түрде салдыруға бола ма?
А.Т.: Мұндай вакциналарды кей жағдайда тегін де салдыруға болады, мысалы, эпидемиологиялық көрсеткіштер бойынша, аурудың өршуі кезінде немесе кейбір аймақтарда. Мысалы, клещтік энцефалитке қарсы вакцина ауру эндемиялық аймақтарда тегін беріледі, яғни вирусты тасымалдайтын бүргелер бар өңірлерде.
Маңыздысы, Ұлттық профилактикалық екпе күнтізбесіне негізінен балаларға арналған вакциналар кіреді, ал ересектерге тек кейбір ревакцинациялар, мысалы, дифтерия мен тырысқаққа қарсы ғана. Бірақ ересектерге кейде басқа «балаларға арналған» екпелер де қажет болуы мүмкін. Мысалы, созылмалы обструктивтік өкпе ауруы бар адамға пульмонолог пневмококкқа қарсы екпе салуды ұсына алады, себебі оның ауыр пневмонияға шалдығу қаупі жоғары, мұндай жағдайда екпе ақылы болады. Сол сияқты ВПЧ мен А гепатитіне қарсы қосымша екпелерді де ересектер ақылы түрде салдыруы мүмкін.
Вакцинация кестесі бұзылған жағдайда не істеу керек
Е. К.: Неліктен Ұлттық профилактикалық екпе күнтізбесінде көрсетілген мерзімдерде екпе алу маңызды?
А. Т.: Алғашқы вакциналар В гепатиті мен туберкулезге қарсы, олар балалар өмірінің алғашқы күндерінде салынуы тиіс. Әр вакцинаның енгізілу аралығы бар мысалы, В гепатитіне қарсы екінші және үшінші екпелер 2 және 4 айда салынады, екпелер арасында 2 ай үзіліс болады. Бұл әдіс барлық елдерде бірдей.
Ұлттық күнтізбеде көрсетілген барлық екпе дозаларын уақытында алу өте маңызды. Бір ғана доза жеткілікті қорғаныс қалыптастырмайды, иммунитет мықты болмайды. Кейде ата-аналар алғашқы айларда бір екпе алады, ал келесісін қабылдаудан бас тартады немесе кейінге қалдырады — бұл қажетті қорғанысты қалыптастыруға кедергі болады.
Белгілі жас аралығында, нақты интервалмен екпе алу ауруға қарсы ең тиімді иммунитет береді. Мысалы, коклюш, пневмококк, туберкулез сияқты инфекциялар әсіресе баланың алғашқы алты айында қауіпті болғандықтан, оларды ерте жасқа салу маңызды. Кейін екпе салдырса, бала ең әлсіз кезеңде толық қорғалған болмайды. Сонымен қатар, уақытында вакцинация жасалған балалар саны көп болған сайын, жұқпаның таралу қаупі азаяды, бұл топтық иммунитеттің қалыптасуына ықпал етеді.
Е. К.: Егер ата-аналар баласына екпені белгіленген мерзімнен кеш салдырса, не істеу керек?
А. Т.: Егер бала екпе салдыру уақыты келгенде ауырып қалса, мысалы қатты суық тисе, екпені 2-4 аптаға кейінге қалдыруға болады, бұл қауіпті емес, бастысы тым ұзаққа созбау керек. Сол уақытта бала жазылып, кейін график бойынша екпе алуға болады.
Егер екпе өте кеш салынса, қайтадан бәрін басынан бастамайды, орнына «құтылу екпесі» деген қағида қолданылады. Мұнда педиатр немесе иммунолог жеке график жасайды, баланың жасын және екпелер арасындағы ең қысқа аралықтарды ескереді. Кейбір вакциналарды кеш салу мағынасыз, оларды жай ғана өткізіп жібереді. Мысалы, пневмококк инфекциясына қарсы екпені бала 1 жасқа дейін алмаса, 3-5 жасында салмайды. Ал егер бала 1 жасында келсе, оған екі доза екпе салынады, үш емес, аралығы 4 ай болады.
E. К.: Қазақстанда екпеден жалған медициналық көрсеткіштер бойынша бас тарту мәселесі бар ма?
А. Т.: Бұл өте маңызды тақырып. Қазақстанда шын негізсіз, медициналық көрсеткіштерсіз екпені кейінге шегеретін жағдайлар бар. Егер дәрігер негізсіз медициналық көрсеткіш берсе, мұндай дәрігерді ауыстырған дұрыс.
Мысалы, жиі суық тию екпеге қарсы көрсеткіш емес. Мектепке дейінгі жастағы балалар жылына бірнеше рет суық тиюі мүмкін, бұл олардың иммунитетінің әлсіз екенін білдірмейді. Ауыр ауру кезеңінде екпені орта есеппен екі аптаға кейінге қалдырамыз, ал одан кейін толық сауығып, екпелерін уақытында алу керек.
Кейбір ата-аналар вакциналар аутизм немесе церебралды сал ауруымен байланысты деп қорқады, бірақ барлық ғылыми зерттеулер мұндай байланысты жоққа шығарады. Мен өзім 6 жыл бойы жұмыс істеймін, айына клиникада кемінде 300 балаға екпе саламыз, ешқандай эпидемия немесе бұзылулар байқалмайды. Сол уақытта аутизммен ауыратын, тіпті туа сала алғашқы екпелерін алмаған балалар да бар.
Қазақстанда екпеден бас тарту мәселесі де бар, көптеген ата-аналар балаларын екпелемейді, соның салдарынан коллективтік иммунитеттің төмендеуі мүмкін. Бірнеше жылдан кейін алдын алуға болатын инфекциялардың өршу қаупі артады.
Е. К.: Қандай жағдайларда екпені шын мәнінде кейінге қалдыру керек?
А. Т.: Қазақстанда профилактикалық вакцинацияға қарсы барлық көрсеткіштер тізімделген бұйрық бар. Өмір бойы жалпы қарсы көрсеткіштерге алғаш вакцинациядан кейінгі алғашқы 48 сағат ішінде күшті реакциялар жатады, соның ішінде аллергиялық реакциялар. Мысалы, дене қызуы 40°С және одан жоғары көтерілуі, ұйқы тарту, анафилактикалық шок. Тірі вакциналарды иммунитеттің төмендеуі жағдайында, мысалы, ЖИТС немесе қанның қатерлі аурулары кезінде салуға болмайды.
Сонымен қатар, уақытша қарсы көрсеткіштер бар, вакцинация ұзақ мерзімге кейінге қалдырылуы мүмкін. Мысалы, жүйке жүйесінің өткір аурулары, менингит немесе энцефалит, олар толық жазылғанға дейін вакцина салынбайды. Өткір гломерулонефрит (бүйрекке қатысты автоиммунды ауру) алты айға дейін, тағы басқа кейбір жағдайлар. Созылмалы аурулары бар балаларды қадағалап отырады, жағдайы жақсарып, анализдері тұрақталғанда вакцинация жасау керек.
Екпе салуға дайындық қажет пе және екпеден кейін не істеу керек?
Е. К.: Вакцинацияға арнайы дайындалу керек пе?
А. Т.: 150-нөмірлі бұйрыққа сәйкес, профилактикалық екпелерді жүргізу талаптары реттелген. Екпеден бұрын баланы дәрігер тексереді. Басқа дайындық талап етілмейді — антигистаминді дәрілерді қабылдаудың немесе алдын ала қызуды түсіретін дәрі ішудің қажеті жоқ.
Е. К.: Вакцинациядан кейін қандай реакциялар қалыпты және қашан сақтық таныту керек?
А. Т.: Екпеден кейін ауыр аллергиялық реакцияларға дайын болу үшін 30 минут бойы поликлиникада қалу ұсынылады, бұл сирек кездеседі, бірақ осы ережені сақтау маңызды. Сонымен қатар, ата-аналарға жазбаша нұсқаулық беріледі, онда екпеден кейін не күтуге болатыны және не істеу керектігі нақты көрсетілген. Мысалы, орташа дәрежедегі дене қызуының көтерілуі, бас ауруы, жалпы әлсіздік, екпе салынған жерде ауыру, қызару, ісіну және қатайғаны қалыпты жағдайлар. Нашар сезінгенде жасына сәйкес қызуды түсіретін дәріні қабылдауға болады.
