Қазақстанда медициналық-санитарлық алғашқы көмек қалай ұйымдастырылған

Медицина саласында көптеген терминдер мен қысқарған. сөздер бар, ал салалық білімі жоқ адамға оларды түсіну оңай емес. МСАК, ТМККК, МӘМС – бәрі күрделі естіліп, жиі сұрақ туындатады: қайсысы тегін, қайсысын біз өзіміз төлейміз, ал қайсысын мемлекет қамтамасыз етеді?

Осыны нақтылап, Қазақстандағы алғашқы көмектің қалай жұмыс істейтінін көрсету үшін біз Asmed поликлиникалар желісінің негізін қалаушысы Раушан Жақсыбаймен сөйлестік. Бұл материалда неге МСАК-ті бүкіл денсаулық сақтау жүйесінің іргетасы деп атайтынын, осы деңгейде нақты қандай қызметтерді алуға болатынын, тегін көмектің көлемі сақтандыру моделінен несімен ерекшеленетінін және алдағы уақытта қандай тиімді тәжірибелерді дамыту қажет екенін талқылаймыз.

МСАК, ТМККК және МӘМС – қарапайым тілмен: пациент үшін айырмашылығы неде?

Қазақстан Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының халықаралық стандарттарымен жұмыс істейді және әлеуметтік бағыттағы ел болып қала береді. Бірақ жүйенің ішінде жиі шатастырып алатын бірнеше деңгей мен ұғым бар. Соларды түсіндіріп өтейік:

• МСАК – медициналық-санитарлық алғашқы көмек. Адамның жүйемен алғашқы байланысы осы жерден басталады: поликлиникалар, амбулаториялар, фельдшерлік-акушерлік пункттер. Мұнда тексеру, скринингтер, диспансерлік бақылау, вакцинация жасалады, тәулік бойғы стационарды қажет етпейтін науқастар емделеді немесе науқас әрі қарай жіберіледі.
• ТМККК – тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі. Бұл – мемлекет әрбір азаматқа қамтамасыз етуге міндетті ең төменгі деңгей. Оның ішінде жедел жәрдем, босандыру, дәрігердің алғашқы қабылдауы және базалық медициналық шаралар бар. ТМККК-ке кіретін қызметтердің ақысын Қазақстан бюджеті төлейді.
• МӘМС – әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі. Ол ТМККК тізіміне кірмейтін көмектің түрлерін қамтиды. Әдетте бұл күрделі әрі қымбат қызметтер. Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры азаматтар мен жұмыс берушілердің жалақыдан аударылатын жарналары есебінен қалыптасады.

Маңыздысын түсіну керек: мемлекет «бәріне бәрін тегін» ете алмайды. Сондықтан статистикалық тұрғыдан негізделген ең аз көлем (ТМККК) бар, ол барлық азаматқа кепілдендірілген. Осы минимумнан тыс қызметтерді МӘМС жүйесі жабады. Бұл бюджет мүмкіндіктері мен халық қажеттіліктерінің арасындағы тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді.

Неге бүкіл әлемде МСАК жүйенің іргетасы саналады

Медициналық-санитарлық алғашқы көмек – адамның денсаулық сақтау жүйесімен алғашқы байланыс нүктесі. Бұл – «алғашқы қақпа» әрі сүзгі. Менің түсінігімде МСАК желісі бүкіл елді қамтуы тиіс: фельдшерлік-акушерлік пункттерден бастап, отбасылық дәрігерлік амбулаторияларға, балалар мен ересектерге арналған поликлиникаларға дейін.

Пациент шағымымен келгенде алдымен жалпы практика дәрігеріне немесе терапевтке түседі. Осы жерде бастапқы сұрыптау жүреді: жеңіл, орташа және күрделі жағдайлар. Дәл осы деңгейде тар бейінді көмек, жоғары технологиялы араласу, госпитализация немесе реабилитация қажет пе – соны анықтайды.

Бұл деңгейде адам тек медициналық емес, психологиялық қолдау да алады. «Ауруханада қорқынышты нәрсе жасайды» деген үрей сейіліп, науқастың уайымы азаяды, ал ем алу жолы түсінікті болады.

МСАК «сүзгісінің» тиімділігі неге байланысты

МСАК тиімділігі ішкі процестердің қалай ұйымдастырылғанына тікелей байланысты. Бұл ең алдымен операциялық менеджмент: пациент ағынын, уақытты, бағыттауды және персонал ресурстарын басқару. Егер процестер дұрыс жолға қойылса, адам кезекте аз уақыт өткізеді, тезірек жолдама мен кеңес алады, ал дәрігер сапаны төмендетпей көбірек пациент қабылдайды.

Медицинаны «дайын тауар сататын дүкен» деп қабылдауға болмайды. Бұл – тірі процесс: жүктеме өзгеріп отырады. Мысалы, тұмау эпидемиясы кезінде күрт өседі, ал басқа уақытта бәсеңдейді. Сондықтан жүйе икемді болып, өзгерістерге жедел жауап беріп, ресурстарды дұрыс бөле білуі қажет.

Жабдықтау мен цифрландырудың маңызы зор, бірақ олар өздігінен мәселені шешпейді. Егер ішкі регламенттер нақты болмаса, персонал әртүрлі жағдайда қалай әрекет ету керегін білмесе, тиімділік төмендейді. Мұнда рөлдерді бөлу, өзара әрекеттесудің ашық ережелері және барлық кезеңде күту уақытын бақылау маңызды.

Соңында, МСАК «сүзгісінің» табысты болуы – заманауи технология мен жабдықпен қолдау тапқан дұрыс ішкі менеджментте. Тек осындай үйлесімде ғана жүйе стационарларды жеңілдетіп, науқасқа уақытылы көмек көрсете алады.

МСАК-ке не кіреді және қашан тікелей стационарға бармай, алдымен осында келген дұрыс

МСАК деңгейінде пациент ең алдымен уақтылы кеңес алады. Арнайы ауруханалардан (жұқпалы аурулар, перзентхана, туберкулёз, ревматология және т.б.) айырмашылығы – мұнда ұзын-сонар кезек болмайды. Адам поликлиникаға жүгініп, көмекті бірден, «осы жерде және қазір» алады.

Бұл – бастапқы тексеру, базалық диагностика және алғашқы ем. Пациент үшін – жедел әрі қолжетімді көмек, мемлекет үшін – ресурстарды үнемдеу.

Жүйені жаңғырту аясында медбике қабылдауы енгізілуде. Алдымен науқасты медбике қабылдайды: шағымдарын тіркейді, қысым мен температурасын өлшейді, бастапқы тексеріс жасайды. Сол сәтте-ақ ол пациентті қай маманға жіберу керегін анықтай алады. Мұндай тәсіл дәрігердің уақытын шамамен бестен бір бөлігіне үнемдеп, процесті жылдамдатады. Өйткені дәрігердің уақыты медбикенің уақытына қарағанда қымбат, ал бұл жүйенің мүмкіндіктерін кеңейте түседі.

Дамыған елдерде медбике қабылдауы әлдеқашан стандартқа айналған. Қазақстан үшін бұл да маңызды қадам: пациент алғашқы сәттен-ақ көңіл бөлінгенін сезінеді, ал жалпы практика дәрігері күрделі мәселелерге көбірек көңіл бөле алады. Соның нәтижесінде психосоматикалық қысым азаяды: адам өзімен айналысып жатқанын, жағдайының ескерусіз қалмағанын көреді. Тіпті маманның жылы сөзі мен қарапайым түсіндіруі-ақ уайымды төмендетіп, емнің бір бөлігіне айналады.

Дұрыс ұйымдастырылған МСАК халықтың денсаулығына қалай әсер етеді – қазір және ұзақ мерзімде

Дұрыс құрылған алғашқы көмек тек ауруды емдеу емес, сонымен бірге профилактика, сенім, психологиялық жайлылық және денсаулық сақтау жүйесінің тұрақты дамуы.

МСАК адамдардың тек физикалық емес, эмоционалдық жағдайына да ықпал етеді. Біреу «жүрегі шаншып» кетсе, бірден үрейге беріліп, дәрігерге асығады, ал екіншісі шыдап, қабылдауды кейінге қалдырады. Екі жағдайда да маңыздысы – сабырлы әрі қолжетімді байланыс: тез қабылдау, бастапқы ем және «әрі қарай не істеу керек» деген түсінікті нұсқаулық.

Мұндай тәсіл психосоматикалық қысымды азайтады, уақытында дәрігерге жүгіну әдетін қалыптастырады және ауруды созылмалы кезеңге жеткізбеуге көмектеседі. Пациент дәрігерге қаншалық ерте барса, ауыр асқыну қаупі соншалық төмен, денсаулықты ұзақ жылдарға сақтап қалу мүмкіндігі артады.

Жүйелі МСАК қамқорлық мәдениетін қалыптастырады: «бұл менің отбасылық дәрігерім, ол менің тарихымды да, отбасымды да біледі және келесі қадамды айтады». Бұл өмір сүру ұзақтығын арттырады, жүйеге сенімді күшейтеді және халықтың уайымын азайтады.

Тұрақты жұмыс істеуі үшін қажет:

• әр тіркелген пациентке тұрақты, әділ және уақтылы қаржыландыру;
• медицина қызметкерлерінің қауіпсіздігі, әсіресе алғашқы деңгейдегі жас дәрігерлер үшін;
• ел бойынша деректердің цифрлық интеграциясы, сонда азамат қоныс аударғанда оның медициналық тарихы үзілмей әрі қолжетімді болып қалады.

МСАК деңгейінде қандай қызметтер бар, ал не істелмейді

МСАК деңгейінде пациенттерге де, бүкіл жүйеге де пайдалы бірнеше бағыт жұмыс істейді.

Біріншіден, профилактикалық тексерулер мен скринингтер. Олар өзін күту мәдениетін қалыптастырады. Мемлекетке ауыр науқасты стационарда емдеуден гөрі, адамды ерте кезеңде ақпараттандыру ету мен тексеру тиімдірек. Мысалы, онкологияны бірінші сатыда анықтап емдеу төртінші сатыдан ондаған есе арзан.

Екіншіден, диспансерлік бақылау. Бұл деңгейде созылмалы ауруы бар пациенттердің жағдайы тұрақты бақыланып, балалар мен қауіп тобына жататын басқа да адамдарға назар аударылады.

Үшіншіден, вакцинация. Ол ерекше рөл атқарады: бір адамды ғана емес, ұжымдық иммунитетті де қорғайды. Пандемия тәжірибесі көрсеткендей, егу деңгейі жоғары болған кезде денсаулық сақтау жүйесі ауыртпалыққа әлдеқайда төзімді болады. Уақытылы жасалған екпе өлім-жітімді азайтады.

Соңында, МСАК – ең кең таралған ауруларды, соның ішінде жүрек-қан тамырлары ауруларын ерте диагностикалау орны. Мұнда бастапқы ем де жүргізіледі, созылмалы аурулар бақыланады. Терапия қаншалық ерте басталса, еңбекке қабілеттілік пен өмір сапасын сақтау мүмкіндігі соншалық жоғары.

Алайда МСАК әлі толық жаба алмайтын бағыттар да бар: қазірдің өзінде үшінші кезеңдегі (нәтижелерді бекіту) реабилитация жүргізілуде, бірақ оны қолдануға болатын жағдайлар тізімін кеңейту пайдалы болар еді.

Болашақтағы даму бағыттары:

• Телемедицина. Республикалық ҒЗИ мен кафедралардағы (кардиология, педиатрия және т.б.) мамандармен онлайн-консультациялар. Бұл бірқатар күрделі жағдайларды тікелей алғашқы деңгейде шешуге мүмкіндік береді және МСАК әлеуетін арттырады.
• Күндізгі стационарлар. Поликлиникалар жанындағы күндізгі стационарлар мемлекет үшін арзан әрі жұмыс істейтін адамдарға ыңғайлы: ем қабылдап, кешке өз шаруасына қайта оралуға болады. Көптеген проблемаларды МСАК деңгейінде тәулік бойғы стационарға жүгінбей-ақ шешуге болады.

МСАК мүмкіндіктері туралы халықты қалай көбірек хабардар етуге және МӘМС төңірегіндегі дауларды қалай азайтуға болады

Көптеген даулар шектен тыс үміттен туады. Көбіне адамдар: «Мен МӘМС-ке төлеймін – демек, бәрін маған тегін істеуге тиіс» деп ойлайды. Бірақ МӘМС – халық пен жұмыс берушілерден жиналған қаражатты бүкіл халыққа медициналық қызмет көрсетуге бөлетін жүйе. Ал медицинаның қажеттіліктері өте үлкен болуы мүмкін.

Әлемнің көптеген елдерінде міндетті медициналық сақтандыру бар, бірақ ешбір елде ол адамның қажет ететіннің бәрін толық қамтымайды. Кейде (сирек болса да) қосымша қаржыландыру көздеріне жүгінуге тура келеді. Көптеген елдерде бұл үшін арнайы қайырымдылық қорлары жұмыс істейді, олар сақтандыру жүйесіне кірмейтін жағдайларда пациентке жеке қолдау көрсетеді.

Маңыздысы – мұны қабылдаудағы дәрігер емес, мемлекеттік деңгейдегі құрылымдар түсіндіруге тиіс. ТМККК мен МӘМС айырмашылықтарын қор, министрлік, депутаттар түсіндіруі қажет. Халыққа қарапайым әрі қайталанып айтылатын ресми хабарламалар керек:

• ТМККК-ке нақты не кіретіні;
• МӘМС қандай қызметтер мен тексерулерді қамтитыны;
• Қай ауруда қандай хаттама бойынша көмек көрсетілетіні және міндеттіге не жатпайтыны.

Ақпарат қолжетімді әрі түсінікті болғанда, дәрігерлерге шағым азаяды, халық жүйені сабырмен қабылдайды, профилактикаға және өз өмір салтына көбірек көңіл бөледі.

Біздің елде денсаулыққа қамқорлық мәдениеті әлі төмен, сондықтан ағарту жұмыстары үздіксіз жүруі тиіс. Адам денсаулығы туралы «қатты жағдай туғанда емес», алдын ала ойлануы қажет.

Қазақстандағы МСАК тәжірибесі: қай бағыттарды кеңейту қажет

Қазақстан тәжірибесі көрсетіп отырғандай, медициналық-санитарлық алғашқы көмектің (МСАК) кейбір шешімдері өз тиімділігін дәлелдеді және қазір оларды кеңінен енгізу қажет. Бұл – жеке шаралар ғана емес, тұтас кешенді қадамдар, олар бірге алғанда жүйені тұрақты әрі халыққа қолайлы етеді.

Жеке сектордың қосылуы

МСАК деңгейінде жеке медициналық ұйымдарға мемлекеттік клиникалармен тең құқық беру – маңызды шешім. Барлық жүктемені тек мемлекетке арту қымбат әрі тиімсіз. Жеке сектордың қатысуы – бәсекені күшейтеді, ал бұл қызмет сапасының өсуіне әкеледі.

Күндізгі стационарларды дамыту

Поликлиника жанындағы күндізгі стационарлар – тиімді бағыт. Тәулік бойы жұмыс істейтін стационарды ұстау бірнеше есе қымбат. Ал жұмыс істейтін адамдар үшін «жеңілдетілген» форматтағы ем қабылдап, қайтадан ісіне оралу ыңғайлы. Мұнда оңалтудың да елеулі бөлігін жүргізуге болады.

Жалпы тәжірибелік дәрігер институтын күшейту

Тар шеңбердегі мамандар саны артқан сайын, тұтас ағзаны біртұтас қарау қаупі төмендейді. Мұнда үйлестіруші қажет – жалпы тәжірибелік дәрігер. Ол емдеуді бір жүйеге келтіріп, әртүрлі терапия арасындағы қайшылықтарды болдырмайды. Мысалы, науқас жылдар бойы бұрын жазып берілген дәріні ішіп жүре береді, бірақ жағдайы өзгерген болуы мүмкін. Мұндайды дер кезінде түзететін – тек жалпы тәжірибелік дәрігер.

Дәрігер мәртебесі мен еңбекақысын көтеру

МСАК дәрігерінің жалақысы ғана емес, қоғамдағы мәртебесі де маңызды. Үздіксіз білім алу мүмкіндігі, пациентке бағдарланған мәдениет – мұның бәрі сенімді арттырады. Егер терапевтті тек «маманға жолдама жазып беруші» ретінде қабылдау жалғаса берсе, халық тікелей стационарға ұмтылатын болады. «Өз дәрігерінің» беделін қайтару қажет.

Түйін: неге МСАК-ті дәл қазір нығайту керек

МСАК – тек медицинаның бір деңгейі емес, бүкіл ұлттық денсаулық сақтау жүйесінің іргетасы. Оның сапасына халық денсаулығы, дәрігерлерге сенім және бюджет тұрақтылығы тікелей байланысты.

• Уақтылы көмек – ауруды ерте анықтау.
• Мемлекет үшін – шығынды азайту.
• Пациент үшін – сенім мен тыныштық.

Бастапқы медициналық көмектің қанағаттанарлық деңгейі – артық психосоматикасы жоқ тыныш ұлт, жұмысын жалғастырып, бала тәрбиелеп, қоғамға пайда әкеліп жүрген адамдар. Мұнда тек емдеу ғана емес, сондай-ақ қамқорлықтың эмоционалдық сезімі де маңызды. Ол «маған көмектеседі, мен өз проблемаммен жалғыз қалмаймын» деген сенімді қалыптастырады.

Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, стандарттарды жаңарту және кеңейтуге болады. Мәселен, Қазақстан алғашқылардың бірі болып 24/7 режиміне көшіп, тәулік бойы жұмыс істейтін поликлиника ашты. Бұл жұмыс істейтін адамдарға кез келген уақытта келіп, емін кешіктірмеуге мүмкіндік берді.

Бүгінгі таңда МСАК-ті күшейту – стратегиялық таңдау. Күшті, қолжетімді әрі заманауи алғашқы буын:

• науқасты жүйеге «кіре берісте» қарсы алады;
• көп мәселені сол жерде шешеді;
• әрі қарай дұрыс бағыттайды.

Бұл буынсыз тұрақты денсаулық сақтау жүйесін құру мүмкін емес. Ол тек қазіргі ұрпақ үшін емес, болашақ үшін де қызмет етуге тиіс.