Екпе тек балаларға ғана емес, ересектерге де қажет. Кейбір инфекциялар ересектерде ауыр өтеді. Ал кейбір вакциналардың әсері әлсірейді.
Қайта егуді талап етіледі. Сонымен қатар, кейбір екпелер жүктілік кезінде, созылмалы аурулары бар адамдарға немесе сапар алдында ерекше жағдайларда жасалады.
Бұл гид ересектерге қандай екпелердің өзекті екенін, неге маңызды екенін және өзіңіздің вакцинация мәртебеңіз туралы ақпаратты қайдан табуға болатынын түсінуге көмектеседі.
Ересек шақта екпе не үшін қажет?
Балалық шақта барлық қажетті екпелер толық қойылмаған немесе дұрыс жасалмаған болуы мүмкін. Мысалы, барлық дозалар алынбаған немесе екпе мерзімі бұзылған.
Кейбір екпелер өмір бойы иммунитет бермейді. Дұрыс жасалған күннің өзінде уақыт өте қайта егу қажет. Мысалы, сіреспе мен дифтерияға қарсы екпені әр 10 жыл сайын алу керек.
Көп жағдайда инфекциялық аурулар балалар үшін қауіпті деп есептеледі. Ал ересектерге аса қатер төнбейді деген қате түсінік бар. Шын мәнінде, ересектер де бұл ауруларды ауыр өткеруі мүмкін. Мысалы, «балаларға тән» деп саналатын шешек ересектерде өте ауыр өтеді.
Кейбір екпелер қарт адамдарға, жүктілікті жоспарлап жүрген әйелдерге немесе тәуекел тобындағы адамдарға (мысалы, медицина қызметкерлеріне) ұсынылады.
Егер сіз кішкентай балалармен жұмыс істесеңіз, міндетті түрде екпе алуыңыз керек.
Ересектерге вакцинация пандемия, эпидемия немесе жұқпалы аурулардың өршуі кезінде жүргізіледі.
Саяхат та белгілі бір қауіптермен байланысты. Кейбір аймақтарға бару үшін арнайы екпе талап етіледі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы «өмір бойы вакцинациялау» тұжырымдамасын ұстанады. Ол екпенің кез келген жастағы адамдар үшін маңызды екенін, аурулардың алдын алып, иммундық жүйені қолдайтынын және қоғамның осал топтарын қорғайтынын атап өтеді.
Сондықтан егер сізде қажетті екпелер болмаса немесе ол туралы мәлімет таба алмасаңыз, вакцина алу кеш емес, керісінше өте қажет.
Балалық шақтағы екпелерді қалай еске түсіруге болады?
ТМД елдерінде бала кезде сол уақыттағы негізгі екпелердің көпшілігі жасалғаны анық. Кеңес дәуірінде балаларға жаппай вакцинация жүргізілді және ол мемлекет тарапынан реттелді. Посткеңестік республикалардың көбінде бұл тәжірибе сақталды. Оқушылардың басым бөлігіне екпелер мектепте жасалады. Ал мектепке дейінгі балалар мен сәбилерге тұрғылықты жері бойынша емханаларда екпе қойылды.
Қазақстанда екпе туралы мәліметтер арнайы екпе картасына енгізіледі. Көбіне бұл карта адамның тіркелген емханасында сақталады. Қазір Қазақстан тұрғындары үшін электронды нұсқа да қолжетімді. Ол – электронды вакцинация картасы (ЭВК).
Егер сізде екпе сертификаты болмаса, қайда жүгінуге болады?
eGov.kz порталынан электронды вакцинация картаңызды тексеріңіз. Ата-анаңыздан немесе туыстарыңыздан сұраңыз. Құжат оларда сақталуы мүмкін. Сіз көшкен кезде сертификатты алып үлгермеген боларсыз. Тіркелген емханаңызға жүгініп көріңіз. Кейде сертификат немесе оның көшірмесі мектепте немесе университетте сақталуы мүмкін.
Ересектерге арналған екпе бойынша ұсыныстар
Ересек жаста қандай вакциналар егілуі керек?
Жағдай және не істеу керек?
| Жағдай | Не істеу керек? |
| Сізге бала кезіңізде барлық қажетті екпелер жасалған, сертификатыңыз бар | – Көкжөтел, дифтерия және сіреспеге қарсы екпе алу. Кейін әр 10 жыл сайын дифтерия мен сіреспеге қарсы қайта егу. – Жыл сайын тұмауға қарсы екпе алу. – Бұрын салынбаған болса, ковидке қарсы екпе алу. – Балалық шақта жасалмаған екпелерге назар аудару: АПВ (әсіресе әйелдерге), шешек (ауырып өтпеген жағдайда), белдеулік теміреткі (шешекпен ауырған болсаңыз). – Сізге менингококк инфекциясына қарсы екпе қойылмаған болуы ықтимал, оны дәрігермен талқылау қажет. – Кенелік энцефалитке қарсы екпе эндемиялық аймақта тұратындарға қажет. |
| Сіз тәуекел тобындасыз (созылмалы аурулар, жүктілік, қарт жас) | – Бірінші бағандағының барлығы. – А гепатиті, В гепатиті, қызылша және қызамыққа қарсы вакцинацияны тексеру. – Аймаққа байланысты пневмококк, менингококк және кенелік энцефалитке қарсы екпелерді қарастыру. – Жүктілікті жоспарлап жүргендер: қызамық пен шешекке қарсы (міндетті түрде жүктілікке дейін). – Жүкті әйелдер: көкжөтел, дифтерия, сіреспе, тұмау және ковидке қарсы екпелер. |
| Сіз өзіңіздің вакцинация мәртебеңізді білмейсіз немесе құжаттарыңыз жоқ | – «Қалдық» (догоняющая) вакцинация үшін дәрігерге жүгіну. – Екпені мүлде алмаудан гөрі екі рет алған дұрыс. |
Егер сізде созылмалы аурулар немесе аллергия болса, міндетті түрде дәрігермен кеңесіңіз. Маңыздысы – созылмалы аурулары бар адамдарда инфекциядан асқыну қаупі жоғары. Сондықтан мұндай жағдайларда вакцинация жиі қажет, ал қарсы көрсетілімдер аз болады. Мұндай адамдарға арналған қажетті екпелер тізімі сау адамдарға қарағанда кеңірек болуы мүмкін.
Көкжөтел, дифтерия, сіреспе
Қауіп неде?
Дифтерия – тыныс жолдарының бактериалды инфекциясы. Ол тұншығуға және ағзаның улануына әкеледі. Емделмеген жағдайда өлім көрсеткіші 10%-ға дейін жетуі мүмкін.
Сіреспе жүйке жүйесін зақымдап, қатты әрі ауыр бұлшықет түйілуін тудырады. Ол тыныс алу мен жүрек жұмысына ауыр зақым келтіруі мүмкін. Өлім-жітім деңгейі әлі де жоғары – әртүрлі деректер бойынша 15-25%.
Көкжөтел – ұзақ уақытқа созылатын, қинайтын жөтел ұстамаларымен байқалады. Ең үлкен қауіп – нәрестелер үшін. Олар үшін көкжөтел пневмонияға, құрысуға, ми зақымдануына және өлімге әкелуі мүмкін. Ересектерде де ауру ауыр өтеді және асқынуларға себеп болады. Сонымен қатар олар инфекцияны балаларға жұқтыру көзіне айналады.
Қалай және қашан егілу керек?
Бұл инфекцияларға қарсы иммунитет уақыт өте келе әлсірейді. Ересектерге әр 10 жыл сайын дифтерия мен сіреспеге қарсы ревакцинация (Td немесе Tdap) жасау ұсынылады. Көкжөтелге қарсы компоненті бар вакцинаны (Tdap) ересек жаста бір рет алу қажет. Әрине, ол жасөспірім кезде салынбаған болса. Әр жүктілікте де Tdap екпесін жасау ұсынылады. Ең тиімді мерзімі – 27-ден 36 апта аралығы.
Td – екікомпонентті вакцина (сіреспе және дифтерияға қарсы). ТМД елдерінде оның аналогы – АДС-м вакцинасы.
Tdap – үшкомпонентті вакцина (сіреспе, көкжөтел, дифтерия). ТМД елдерінде ол Адасель атауымен қолжетімді.
Қазақстанда дифтерия мен сіреспеге қарсы ревакцинация (Td/АДС-м) ұлттық күнтізбеге енгізілген. Оны ересектерге әр 10 жыл сайын, 16 жастан бастап жасайды. Көкжөтел компоненті бар вакцина (Tdap/Адасель) ревакцинациялардың бірінде қолданылуы мүмкін. Бірақ ересектерге арналған міндетті күнтізбеге енгізілмеген.
Гепатит А
Қауіп неде?
Гепатит А вирусы бауырдың жедел қабынуын және сарғаюды тудырады. Балаларда әдетте жеңіл өтеді. Бірақ ересектерде бірнеше аптаға созылатын қатты әлсіздікпен бірге жүреді. Ең үлкен қауіп – бауыр аурулары бар адамдар мен қарттарға. Оларда инфекция жедел бауыр жеткіліксіздігіне әкелуі мүмкін.
Қалай және қашан егілу керек?
Гепатит А-ға қарсы екпе бала кезден салынады. Ересектерге вакцинация мына жағдайда қажет:
Бұрын ауырмаған әрі бала кезінде екпе салынбаған болса;
Аурушаңдығы жоғары аймақтарға сапар жоспарласа;
Тәуекел тобында болса. Бұл топқа бауырдың созылмалы аурулары бар адамдар, тұрақты қан құю алатындар, ер адамдардың ер адамдармен жыныстық қатынаста болуы, медицина қызметкерлері, канализация саласы қызметкерлері және қоғамдық тамақтану орындарының жұмысшылары кіреді.
Қазақстанда ересектерді жаппай вакцинациялау жүргізілмейді. Бірақ қажет болған жағдайда (мысалы, сапар алдында) екпені ақылы түрде салдыруға болады. Вакцина екі дозадан тұрады.
Гепатит B
Қауіп неде?
Созылмалы гепатит B бауыр циррозына және бауыр обырына әкелуі мүмкін. ДДҰ деректеріне сәйкес, 2022 жылы гепатит B және оның асқынулары дүние жүзінде 1 миллионнан астам адамның өліміне себеп болды.
Қалай және қашан егілу керек?
Жаңа туған нәрестелерге алғашқы күндерінде екпе салынады. Кейін 2 және 4 айда қайталанады.
Бала күнінде екпе алмаған болса, ересектерге кез келген жаста бастауға болады. 59 жасқа дейін – барлығына, 60 жастан кейін – жоғары тәуекел топтарына (қант диабеті барлар, гемодиализдегілер, жиі қан құю алатындар, жыныстық жолмен жұғатын инфекция қаупі жоғары адамдар).
Вакцина үш кезеңмен салынады: 0-1-6 ай схемасы бойынша.
Қазақстанда ересектерге жаппай ревакцинация жүргізілмейді. Десе де, екпе алмаған кез келген адам ақылы түрде вакцина салдыра алады.
Грипп
Қауіптілігі неде?
ТМД елдерінде гриппті жиі жеңіл қабылдайды. Алайда бұл жай ғана «тұмау» емес. Әлемде жыл сайын шамамен бір миллиард грипп жағдайы тіркеліп, 650 мыңға дейін адам көз жұмады. Грипптің басты қаупі – асқынуларында: вирустық және бактериялық пневмония, тыныс жетіспеушілігі, созылмалы аурулардың асқынуы, сирек жағдайда энцефалитке әкелуі мүмкін. Ең жоғары қауіп тобына қарт адамдар, созылмалы аурулары бар науқастар және жүкті әйелдер жатады.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
Гриппке қарсы ұзақ мерзімге егілу мүмкін емес. Себебі вирус тез өзгеріп, әр маусымда жаңа штаммдар пайда болады.
Осыған байланысты вакцина толық 100% қорғаныс бермесе де, тәуекелдерді айтарлықтай азайтады;
Гриппке қарсы вакцинация 6 айдан асқан барлық адамдарға жыл сайын ұсынылады. Әсіресе күз басталғанға дейін алған дұрыс. Вакцинаның құрамы жыл сайын өзекті штаммдарға бейімделіп өзгереді;
Жүкті әйелдер мен 50 жастан асқандарға тек инактивтендірілген (инъекциялық) вакцина салынады. Себебі ол қауіпсіз әрі аса қажет. Жүктіліктің кез келген кезеңінде егуге болады.
Қазақстанда тегін вакцинацияға қауіп топтарына кіретіндер жатады: медицина қызметкерлері, созылмалы аурулары бар адамдар, жетім балалар, қарттар үйіндегі егде жастағылар және мүмкіндігі шектеулі азаматтар. Қалғандарына екпе ақылы түрде емханалар мен вакцинация орталықтарында қолжетімді.
COVID-19
Қауіптілігі неде?
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректеріне сәйкес, COVID-19 індеті әлем бойынша 7 миллионнан астам адамның өмірін қиды. Ересектерде, әсіресе қарттар мен созылмалы аурулары бар адамдарда, вирус ауыр пневмонияға, тыныс жетіспеушілігіне әкеліп, жиі ауруханаға жатқызуды қажет етеді. Қауіп топтарында (қарттар, жүкті әйелдер, созылмалы патологиялары бар науқастар) ауру ауыр өтеді. Бұған қоса, жазылып шыққаннан кейін де көптеген адам ұзақ мерзімді салдарлармен бетпе-бет келеді.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
ДДСҰ-ның соңғы ұсынымдары бойынша, бұрын вакцина алмаған барлық ересектерге COVID-19-ға қарсы екпе салдыру қажет.
Созылмалы аурулары бар балалар мен жасөспірімдерге де вакцинация ұсынылады. Денсаулығы жақсы балаларға екпе қажеттілігін ата-аналары дәрігермен кеңесіп шешуі тиіс.
Ревакцинация қарттарға (75 жастан асқандарға), созылмалы сырқаты бар ересектерге, иммун тапшылығы бар балалар мен ересектерге, жүкті әйелдерге және медицина қызметкерлеріне жасалады.
Дені сау ересектерге, балалар мен жасөспірімдерге ревакцинация қажет емес.
Қазақстанда COVID-19-ға қарсы бірнеше вакцина қолжетімді. Вакцинация тегін жүргізіледі.
Қызылша және қызамық
Қауіптілігі неде?
Қызылша – аса жұқпалы ауру. Ересектерде ол ауыр өтеді. Бөртпе мен жоғары температурадан бөлек, жиі вирустық пневмония дамиды. Науқастардың шамамен әр 1000-ының бірінде энцефалит пайда болып, ол мүгедектікке немесе өлімге әкелуі мүмкін.
Қызамық әдетте жеңіл өтеді: бөртпе, аздап қызу, буындарда ауырсыну байқалады. Бірақ оның басты қаупі – жүкті әйелдер үшін. Вирус ұрықтың дамуына кедергі келтіреді: саңыраулыққа, соқырлыққа, жүрек ақауларына, ақыл-ойдың артта қалуына әкелуі немесе түсік тастауы мүмкін.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
Қызылша мен қызамыққа әдетте біріктірілген «қызылша, паротит, қызамық» (MMR) вакцинасы екі дозамен жасалады. Ол 12–15 айлық кезде және 4–6 жаста салынады.
Бала кезіңізде бұл екпе жасалмаса немесе тек бір дозасы ғана салынса, екі дозаны толық алу ұсынылады.
Жүктілікті жоспарлап жүрсеңіз, MMR вакцинасын кем дегенде 4 апта бұрын салдыру қажет.
Қазақстанда ересектерге бұл екпе тек ақылы түрде салынады.
Пневмококк инфекциясы
Қауіптілігі неде?
Пневмококк тек пневмония ғана емес, сонымен қатар менингит пен сепсис сияқты инвазивті инфекциялардың да себебі болады. Қарттар мен созылмалы аурулары бар науқастарда пневмококкты пневмония жиі ауыр өтіп, ауруханаға жатқызуды қажет етеді.
Ең қауіптісі – пневмококкты менингит. Тіпті ем алғанның өзінде ересектер арасында өлім-жітім 15-20%-ға, ал қарттар арасында 30-40%-ға жетуі мүмкін.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
CDC (АҚШ Ауруларды бақылау және алдын алу орталығы) 5 жасқа дейінгі барлық балаларға және 50 жастан асқан барлық адамдарға, сондай-ақ тәуекел топтарына жататын кез келген бала мен ересекке вакцинацияны ұсынады.
Тәуекел топтарына жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек аурулары бар науқастар, қант диабеті бар адамдар, иммун тапшылығы барлар және темекі шегушілер жатады.
Бірнеше вакцина түрі бар: 10, 13, 15 немесе 20 серотипке қарсы конъюгирленген вакциналар (PCV), сондай-ақ 23 серотипке қарсы полисахаридті вакцина (PPSV23).
CDC 50 жастан асқан адамдарға мынадай схеманы ұсынады: PCV15 дозасы, ал бір жылдан кейін тәуекел тобы болса – PPSV23 дозасы. Немесе бір реттік PCV20 немесе PCV21 жеткілікті.
Қазақстанда ересектерге бұл екпе тек ақылы түрде салынады.
Менингококкты инфекция
Қауіптілігі неде?
Менингококк менингит пен менингококкты сепсисті тудырады. Ауру өте жылдам дамып, бірнеше сағат ішінде өлімге әкелуі мүмкін. Дер кезінде антибиотикпен емделсе де, ДДСҰ деректеріне сүйенсек, бактериялық менингитке шалдыққан әр алтыншы науқас қайтыс болады. Ал тірі қалғандардың көбінде ауыр салдарлар қалады: есту қабілетін жоғалту, ми зақымдануы, құрысу немесе тіндердің некрозына байланысты аяқ-қолды ампутациялау.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
CDC – АҚШ Ауруларды бақылау және алдын алу орталығы жасөспірімдерге, сондай-ақ тәуекел топтарына жататын балалар мен ересектерге менингококкқа қарсы вакцина алуды ұсынады;
Вакцина екі дозадан тұрады.
Тәуекел топтарына эндемиялық аймақтарға (әсіресе Сахараның оңтүстігіндегі Африкаға) саяхаттайтындар, жатақханада немесе әскери казармада тұратындар (студенттер мен әскерилер), көкбауыр алынған науқастар жатады. Сондай-ақ туа біткен комплемент бұзылыстары барлар, орақ-жасушалы анемиясы барлар, ВИЧ-пен өмір сүретіндер, медицина қызметкерлері мен N. meningitidis бактериясымен жұмыс істейтін биологтар осы топта.
Қазақстанда менингококкқа қарсы вакцина ұлттық күнтізбеге енгізілмеген, тек эпидемиологиялық көрсеткіштер бойынша жасалады. Вакцинаны ақылы түрде салдыруға болады.
Суық шешек
Қауіптілігі неде?
Суық шешек вирусы өте жұқпалы әрі әлемнің барлық өңірінде таралған. Балаларда ветрянка салыстырмалы түрде жеңіл өтеді. Ал ересектерде ауырлау: қызуы жоғарылап, көп мөлшерде бөртпе шығады. Қауіпті асқынуларға бактериялық пневмония, некротикалық фасциит, токсикалық шок синдромы жатады. Ең үлкен қауіп – жүкті әйелдер үшін, әсіресе жүктіліктің 8–20 аптасында.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
CDC барлық балаларға және желшешекпен ауырмаған ересектерге екпе салуды ұсынады. Вакцина екі дозадан тұрады.
ТМД елдерінде тараған «балаларға желшешекпен табиғи жолмен ауырған дұрыс» деген мифке қарамастан, вакцина – ең қауіпсіз жол. Инфекциялық ауруларды бастан кешірмеген әлдеқайда дұрыс.
Қазақстанда желшешекке қарсы вакцина міндетті емес және күнтізбеге енгізілмеген. Вакцинаны ақылы түрде салдыруға болады.
Белдеме теміреткі
Қауіптілігі неде?
Егер бала кезіңізде ветрянкамен ауырсаңыз, сол вирустың қайтадан белсендірілуі белдеме теміреткіні тудыруы мүмкін. Әдетте ол жасы үлкен адамдарда немесе иммунитеті әлсірегендерде кездеседі. Аурудың өзі бірнеше аптада жазылады. Алайда ауырсыну айлар бойы сақталуы мүмкін. Бұл ауырсыну өте күшті болып, емге көнбеуі ықтимал. Кейбір жағдайларда асқынулар дамиды: пневмония, есту немесе көру қабілетінің жоғалуы, энцефалит. Белдеме теміреткі өзі жұқпалы емес. Дейтұрғанмен сізден желшешекпен ауырмаған адамдарға желшешек жұғуы мүмкін.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
CDC 50 жастан асқан барлық адамдарға белдеме теміреткіге қарсы вакцина алуды ұсынады.
Вакцина бұл ауруды бастан өткергендерге де қажет. Өйткені, ол қайталануды болдырмайды.
Екпе екі дозадан тұрады.
Қазақстанда және ТМД-ның көптеген елдерінде белдеме теміреткіге қарсы вакцина қолжетімсіз болуы мүмкін. Вакцина бар-жоғын дәрігерден нақтылап алған жөн.
Кене энцефалиті
Қауіптілігі неде?
Кене энцефалитін иксод кенелері таратады. Эндемиялық ошақтар Еуропаның орманды-таежалық аймақтарында, Ресейде, Қазақстанда, Қытайда кездеседі. Қауіпті асқынулардың қатарында сал, есте сақтау қабілетінің бұзылуы, үйлесімділік пен сөйлеудің бұзылуы бар.
Қазақстанда табиғи ошақтар Шығыс Қазақстан облысында, әсіресе Алтай өңірінде, Риддер мен Өскемен қалаларының маңында орналасқан. Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығының деректері бойынша, эндемиялық аймақтарға Алматы, Ақмола, Шығыс Қазақстан облыстары мен Алматы қаласы және оның маңайы жатады.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
CDC эндемиялық аймақтарға саяхаттайтындарға кене энцефалитіне қарсы екпе алуды ұсынады.
Сол аймақтардың тұрғындарына да вакцина салдыру қажет.
Қазақстанда вакцина ұлттық күнтізбеге кірмейді. Тек эпидемиологиялық көрсеткіштер бойынша қолданылады.
Эндемиялық өңір тұрғындарына екпе тегін жасалады.
Адам папиллома вирусы (АПВ)
Қауіптілігі неде?
АПВ өте кең таралған және көбінесе жыныстық жолмен беріледі. Жатыр мойны обырының дерлік 100% жағдайы осы вируспен байланысты. Сонымен қатар, АПВ анальды обырдың, қынап обырының, жыныс мүшесі обырының, бадамша бездері мен көмей ісігінің біршама бөлігін тудырады. АПВ-мен көбіне жыныстық өмірді бастаған жас кезеңде жұқтырады. Вирус әйелдер үшін аса қауіпті. Бірақ ерлердің де вакцина алуы маңызды. Себебі ол ерлерді қорғаумен қатар, вирустың қоғамдағы таралуын азайтады.
Қашан және қалай екпе салдыру керек?
АПВ-ға қарсы вакцина өте қажет. Алайда бірнеше ерекшелігі бар.
Жыныстық өмір басталғанға дейін салынса, вакцина – ең тиімді жол. Вакцинацияны 9 жастан бастап жасауға болады.
Бала кезіңізде екпе алмаған болсаңыз, оны 26 жасқа дейін салдырған жөн.
27-45 жас аралығында тиімділігі төмендейді. Бірақ бұрын вакцина алмаған әйелдер үшін бұл мәселені дәрігермен талқылап алған маңызды.
Вакцина 2 немесе 3 дозадан тұрады. Бұл вакцинаның түріне, жас ерекшелігіне және вакцинация тарихына байланысты.
Қазақстанда АПВ-ға қарсы вакцинация ұлттық күнтізбеге енгізілген. Оны 11–13 жас аралығындағы қыздарға ата-анасының немесе қамқоршысының келісімімен жасайды. Ересектер бұл вакцинаны ақылы түрде ала алады.
