Экономиканың өсімі мен құрылымдық өзгерістерін бағалауда негізгі капиталға салынған инвестициялар (НКСИ) ерекше рөл атқарады. Бұл көрсеткіш елдің өндірістік әлеуетін жаңғыртуға, жаңа жұмыс орындарын ашуға және ұзақ мерзімді даму бағытын айқындауға ықпал етеді. Қазақстан үшін бұл тақырып әсіресе маңызды, себебі ел экономикасы шикізатқа тәуелділіктен арылып, индустрияландыру мен цифрлық трансформацияға бет бұрған кезеңде тұр.
Инвестиция қай өңірде аз?
Қазақстан экономикасының болашағын айқындайтын басты көрсеткіштердің бірі – негізгі капиталға салынған инвестициялар (НКСИ). Бұл тек сандар емес: жаңа зауыттар, жолдар, мектептер мен жұмыс орындары – бәрі осы көрсеткіштің артында тұр. Инвестиция қай жаққа ағылып жатыр? Кім көшбасшы, ал қай өңір әлі де серпіліс күтуде?
Негізгі ерекшеліктері:
- Көшбасшы – Астана қаласы: 1,37 трлн теңге инвестиция тартқан. Бұл елдегі жалпы көлемнің шамамен 12%-ын құрайды. Ел астанасы жаңа инфрақұрылым, құрылыс және қызмет көрсету секторлары арқылы инвестицияның басты орталығына айналып отыр.
- Алматы қаласы да артта қалған жоқ – 1,29 трлн теңге. Қаржы орталығы ретінде ол тұрақты түрде инвесторлар назарында.
- Үшінші орында – Атырау облысы: 920 млрд теңге. Мұнда мұнай-газ саласы негізгі драйвер болып отыр.
- Түркістан облысы 782,9 млрд теңге инвестиция тартып, аймақтардың ішінде ерекше көзге түсуде. Бұл өңірдің туризм, ауыл шаруашылығы мен құрылысқа бағытталған жобалары белсенді екенін көрсетеді.
- Маңғыстау (686,3 млрд) мен Ақтөбе (681,9 млрд) де инвестициялық белсенділік бойынша алдыңғы қатардан көрінуде.
Орташа деңгейдегі аймақтар:
- Қарағанды (644,7 млрд), Павлодар (620,7 млрд), Алматы облысы (618,6 млрд) тұрақты индустриалды-өндірістік базаға сүйенуде.
- Ал ШҚО (455,7 млрд), Ақмола (455,5 млрд), Шымкент (458,5 млрд) – тең дәрежеде тартымды аймақтар қатарында.
Төмен көрсеткіштер:
- Қостанай (379,7 млрд), Жамбыл (391,7 млрд), БҚО (393,4 млрд) және Қызылорда (408,2 млрд) республикалық орташа деңгейден төмен қалып отыр.
- Ең аз инвестиция – Ұлытау облысында (122,4 млрд теңге).
Қорытынды:
Қазақстандағы инвестициялық ағындар айқын контраст көрсетеді:
- Үлкен мегаполистер мен мұнай-газ аймақтары – миллиардтаған қаражат тартса,
- Кейбір облыстарда инвестиция көлемі өте төмен.
Бұл елдегі экономикалық теңсіздікті, әрі әр өңірдің мамандануына қарай инвестициялық тартымдылық деңгейін айқын көрсетеді.
Жалпы алғанда, инвестицияның басым бөлігі Астана мен Алматыға бағытталып, аймақтар арасында бәсекелестік айқын байқалып отыр.
Инвестициялардың серпіні: 2021–2025 жылдар аралығы
Ұлттық статистика бюросы деректеріне сүйенсек, соңғы бес жылда Қазақстанда негізгі капиталға салынған инвестициялар көлемі тұрақты өсім көрсетуде:
- 2021 жылы – 7 329,5 млрд теңге
- 2022 жылы – 8 182,6 млрд теңге (өсім 11,6%)
- 2023 жылы – 9 646,7 млрд теңге (өсім 12,2%)
- 2024 жылы – 9 764,8 млрд теңге (бар болғаны 0,01% өсім)
- 2025 жылы – 11 543,1 млрд теңге (өсім 14,3%)
Бұл көрсеткіштен байқауға болатыны: 2024 жылы инвестиция өсімі тоқырау деңгейінде болғанымен, 2025 жылы қайтадан айтарлықтай серпіліс жасалған. Бұл ретте мемлекет тарапынан қабылданған бағдарламалар мен сыртқы инвестициялардың рөлі зор.
Мемлекеттің инвестициядағы үлесі: артқан белсенділік
Соңғы үш жылдағы деректерді сараласақ, инвестиция көлеміндегі мемлекеттің үлесі айтарлықтай өскен:
- 2023 жылы – 14,5% (1 395,9 млрд теңге)
- 2024 жылы – 18,5% (1 804,4 млрд теңге)
- 2025 жылы – 23% (2 658,9 млрд теңге)
Мұндағы тренд мемлекеттің экономикаға қайтадан белсенді араласып жатқанын көрсетеді. Егер бұрынғы жылдары жекеменшік және шетелдік капиталға көбірек сенім артылса, соңғы уақытта мемлекеттік жобалар мен ұлттық компаниялардың инвестициялық бағдарламалары шешуші рөлге ие болып отыр. Бұл өз кезегінде ел экономикасын тұрақтандыруға, инфрақұрылымдық жобаларды дамытуға және стратегиялық салаларды қолдауға бағытталған.
Қай салалар негізгі инвестицияны тартып отыр?
2025 жылғы мәліметтерге сәйкес, инвестициялардың басым бөлігі келесі салаларға бағытталған:
- Өңдеу өнеркәсібі – 4 301,2 млрд теңге
- Жылжымайтын мүлік – 1 941,3 млрд теңге
- Көлік, логистика және қойма – 2 081 млрд теңге
- Білім беру – 837,2 млрд теңге
- Ауыл шаруашылығы – 590,5 млрд теңге
Ал ең аз инвестицияланған салалар қатарында:
- Өзге қызметтер – 18,4 млрд теңге
- Ғылыми-техникалық қызмет – 39,4 млрд теңге
- Әкімшілік қызмет – 89,8 млрд теңге
Бұл құрылым Қазақстан экономикасының басты басымдықтарын айқындап отыр: өнеркәсіп, жылжымайтын мүлік нарығы мен көлік-логистика инфрақұрылымы. Дегенмен білім мен ауыл шаруашылығына салынып жатқан қаражаттың артқаны әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталғанын көрсетеді. Ал ғылыми-зерттеу саласына төмен инвестициялар инновациялық дамуға тежеу болуы мүмкін.
Қазақстан және өзге елдер: салыстырмалы талдау
Қазақстанда негізгі капиталға салынған инвестиция ЖІӨ-нің шамамен 20%-ына жуықтайды. Бұл көрсеткіш бір қарағанда жеткілікті көрінуі мүмкін, бірақ дамыған елдермен салыстырғанда әлі де төмен деңгейде.
- Қытайда инвестиция көлемі ЖІӨ-нің 40%-ынан асады. Елдегі экономикалық «ғажайыптың» басты себебі де – ауқымды капитал салымы.
- Оңтүстік Кореяда – шамамен 30%. Негізгі акцент технологиялық өндірістерге жасалады.
- Еуропалық одақта орташа көрсеткіш – 22–25%. Бірақ мұнда инновациялық секторларға басымдық берілген.
- АҚШ-та – 20–21%. Дегенмен, елде жеке капиталдың инновацияға бағытталуы ерекше қарқынға ие.
Бұл тұрғыдан алғанда, Қазақстанның инвестициялық белсенділігі АҚШ пен ЕО деңгейіне жақын болғанымен, сапалық тұрғыда айтарлықтай айырмашылық бар: бізде капитал негізінен шикізат пен инфрақұрылымға бағытталса, ал дамыған елдерде – ғылым, технология және инновацияға.
Инвестициялар құрылымындағы сын-қатерлер
Қазақстандағы негізгі капиталға салынған инвестициялар өсіп келе жатқаны қуантады. Бірақ бірнеше қауіп бар:
- Ғылым мен инновацияға аз қаржы – ұзақ мерзімді перспективада елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін төмендетуі мүмкін.
- Мемлекеттің үлесінің артуы – инвестициялық тәуекелдерді азайтқанымен, жеке сектордың белсенділігін шектеуі ықтимал.
- Сыртқы тәуелділік – Қазақстанға салынатын шетелдік инвестициялар әлі де энергетика мен табиғи ресурстарға бағытталып отыр.
Болашаққа болжам: қайда бет алдық?
Қазақстан алдағы жылдары негізгі капиталға салынатын инвестицияны ЖІӨ-нің 25%-ына дейін жеткізуді жоспарлап отыр. Бұл үшін бірнеше бағыт айқындалған:
- Индустрияны әртараптандыру
- Жасыл энергетикаға инвестиция тарту
- Цифрлық инфрақұрылымды дамыту
- Ғылым мен стартап экожүйесіне қолдау көрсету
Егер осы бағыттар жүзеге асса, Қазақстан экономикасы шикізатқа тәуелділіктен біртіндеп арылып, жаңа сапалық деңгейге көтерілуі мүмкін.
Қорытынды
Негізгі капиталға салынған инвестиция – елдің экономикалық дамуының «қозғалтқыш күші». Қазақстанда бұл көрсеткіштің өсімі байқалғанымен, құрылымдық тұрғыдан әлі де жетілдіруді қажет етеді. Мемлекет белсенділік танытып, ірі жобаларға инвестиция салып жатқанымен, ұзақ мерзімді тұрақтылық үшін жеке капиталдың, әсіресе инновациялық сектордағы белсенділігін арттыру қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, ғылымға, технологияға және адами капиталға салынған әрбір теңге болашақта бірнеше есе қайтады. Қазақстан да осы жолды таңдауы тиіс.
