2025 жылдың бірінші жартысында Қазақстан мен Өзбекстанның сыртқы қарызы жаңа тарихи межеге жетті. Екі ел де халықаралық нарықтан қаржы тартуды жалғастырып отыр, алайда олардың қарыз құрылымы мен тәуекел деңгейі едәуір ерекшеленеді.
Қазақстанның сыртқы қарызы 173 млрд долларға жуықтады
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің дерегінше, 2025 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша елдің жиынтық сыртқы қарызы 172,8 млрд АҚШ долларын құрады. Жыл басындағы көрсеткішпен (170,5 млрд доллар) салыстырғанда шамамен 2,3 млрд долларға өскен.
Қарыздың шамамен үштен екісі жеке және квазимемлекеттік сектордың үлесіне тиесілі. Бұл – банктер, ұлттық компаниялар мен ірі өндірістік холдингтердің шетелдік несиелері мен облигациялық міндеттемелері. Мемлекеттік сыртқы қарыздың үлесі салыстырмалы түрде төмен, жалпы қарыз көлемінің 8–10%-ын ғана құрайды.
Ұлттық банк мәліметіне сай, сыртқы борыштың едәуір бөлігі – халықаралық компания қарызы, яғни шетелдік инвесторлардың өз еншілес кәсіпорындарына берген займдары. Мұндай құрылым, бір жағынан, экономиканың ашықтығын көрсетсе, екінші жағынан, сыртқы нарықтағы пайыздық мөлшерлемелер мен валюта бағамының өзгерісіне тәуелділікті арттырады.
Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) дерегі бойынша, Қазақстанның сыртқы қарызының ЖІӨ-ге шаққандағы үлесі 2025 жылы шамамен 60% деңгейінде. Бұл – дамушы елдер арасындағы орташа көрсеткіш, яғни елдің борыш жүктемесі әлі де бақылауда, бірақ жаңа қарыз алу қарқынын шектеуді талап етеді.
Өзбекстанның сыртқы қарызы – 72,2 млрд доллар
Өзбекстан Республикасы Орталық банкінің және Қаржы министрлігінің деректеріне сүйенсек, 2025 жылдың бірінші жартыжылдығының соңында елдің жиынтық сыртқы қарызы 72,2 млрд АҚШ долларына жеткен. Бұл өткен жылдың соңындағы көрсеткіштен шамамен 4 млрд долларға жоғары.
Қарыз құрылымы бойынша Өзбекстанда мемлекеттік және мемлекеттік кепілдендірілген қарыз басым. 2025 жылдың маусым айындағы жағдай бойынша:
- Мемлекеттік сыртқы қарыз – шамамен 36,8 млрд доллар;
- Жеке сектор мен корпоративтік ұйымдардың қарызы – 35,4 млрд доллар.
ХВҚ және FRED статистикасы Өзбекстанның сыртқы қарызының ЖІӨ-ге қатынасы шамамен 56%, ал мемлекеттік қарыздың үлесі 33–36% шамасында екенін көрсетеді. Бұл елде бюджеттік инвестициялар мен мемлекеттік жобалар есебінен қарыз тарту жоғары екенін аңғартады.
Қазақстанның қарызы көлем жағынан Өзбекстаннан 2,4 есе көп, алайда оның басым бөлігі жеке сектордың мойнында. Ал Өзбекстанда керісінше: қарыздың едәуір бөлігі тікелей бюджет пен мемлекеттік кепілдендірілген жобаларға тиесілі.
Қазақстан сыртқы қарызының негізгі бөлігі корпоративтік секторда болғандықтан, елдің бюджеттік тәуекелі салыстырмалы түрде төмен. Алайда сырттан алған қарыздың басым бөлігі ұлттық валютаның әлсіреуіне және пайыздық мөлшерлемелердің өсуіне сезімтал. Сондықтан қарызды хеджирлеу және экспорттық табыс есебінен теңгеру маңызды.
Ал Өзбекстанда мемлекеттік қарыздың жоғары үлесі елдің фискалдық тұрақтылығына қысым түсіруі мүмкін. Дегенмен, елдің сыртқы қаржы институттарымен (ХВҚ, Дүниежүзілік банк, Азия даму банкі) тығыз жұмыс істеуі, қарызды жеңілдетілген шарттармен алуына мүмкіндік береді. Бірақ бюджеттік инвестициялардың тиімділігі мен жобалардың қайтарымдылығы — басты сын факторы.
