Хиджама не үшін жасалады және оның пайдасы бар ма?
Хиджама – 5500 жыл бұрын Ассирия мен Ежелгі Мысыр патшалықтарында пайда болған шыныаяқпен емдеудің бір түрі. Бұл әдістің тиімділігіне қатысты ғылыми дәлелдер де, қазіргі заманғы заманауи тәсілдері де жоқ. Шын мәнінде, хиджама бұрынғыдай халық емшілері қолданатын «жабайы» тәсіл күйінде қалуда.
Хиджама дегеніміз не?
Банкамен емдеу құрғақ және ылғалды түрге бөлінеді. Құрғақ әдісте банкалар теріні тіліп жарақаттамай, жай ғана теріге жабыстырылады. Ал ылғалды әдісте теріге кішкене тіліктер жасап, оның үстінен банка қойылады.
Хиджама – ылғалды банкалы емдеу әдісінің бір түрі. Оның екі негізгі тәсілі бар. Екеуінде де банкалар тек ірі бұлшық еттер орналасқан дене бөліктеріне қойылады: арқа, бөксе, кеуде, іш.
Бірінші әдіс қарапайымдау және Қытай мен Кореяда кең таралған. Бұл тәсілде теріні тіліп, дереу сол жерге банка қойылады.
«Хиджама» немесе «әл-хиджама» деп Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка елдерінде кең таралған күрделірек әдісті атайды. Бұл процедура бірнеше кезеңнен тұрады:
— алдымен теріге ешқандай тілік жасалмаған күйінде 3–5 минутқа банка қойылады;
— содан кейін банкалар алынып, сол орындарға теріге тілік жасалады;
— соңында сол тілік жасалған жерлерге қайтадан банкалар қойылып, 5–10 минут ұсталады.
Медициналық зерттеулерде ылғалды банкалы терапияның денсаулыққа әсерін анықтау үшін осы екі әдіс те қолданылуы мүмкін.
Хиджаманың физиологиялық әсер ету механизмдері қандай?
Ылғалды банкалы терапия өте ерте замандарда пайда болған, сондықтан оның әсерін түсіндіретін көне дәстүрлі түсініктер де бар. Мысалы, дәстүрлі қытай медицинасында ылғалды банкалар Инь мен Ян энергияларының тепе-теңдігін қалпына келтіреді деп есептеледі. Ал Таяу Шығыста хиджаманың әсері ағзадан «жаман» қанды шығару арқылы түсіндіріледі.
Қазіргі кезде ылғалды банкалы терапияны зерттеушілер оның әсерін ғылыми тұрғыдан былайша түсіндіреді:
- Ауырсынуды бақылаудың «қақпа» механизмі. Банкадан келетін терідегі тітіркену кейбір «ауырсынусыз» жүйке талшықтарын белсендіреді. Бұл ақпарат жұлынның артқы мүйіздері арқылы миға жеткізіледі. Бұл аймақ бір мезетте әртүрлі тітіркендіргіштерден (мысалы, белдегі бұлшықет ауырсынуы мен банкадағы қысым) бірдей көлемде ақпарат бере алмайды. Сондықтан миға банка туралы ақпарат жіберілгенде, белдегі ауырсыну сигналы әлсірейді.
- Ауырсынуды шартты түрде басу. Бұл — бір аймақтағы ауырсыну сезімін басқа аймақтағы ауырсыну арқылы басу механизмі. Бұл теория «диффузиялық ноцицептивтік ингибиторлық бақылау» деп аталады және көбіне жануарлар арқылы зерттелген.
- Азот тотығының (NO) бөлінуі. Банкалы терапия азот тотығының түзілуін ынталандыруы мүмкін деген болжам бар. Бұл зат қан тамырларын кеңейтеді және қан айналымына әсер етеді.
- Иммундық жүйені белсендіру теориясы. Бұл теория бойынша, банканың әсерінен иммундық жүйе қабынуға қарсы қосылыстарды көбірек, ал қабынуды күшейтетін молекулаларды азырақ бөліп шығарады.
- Қанды детоксикациялау теориясы. Ылғалды банкалы терапия кезінде бөлінетін қан құрамында зәр қышқылы, мочевина, холестерин, триглицеридтер және басқа да зиянды қосылыстар көп болады деген пікір бар.
Алайда бұл ғылыми түсініктер тартымды көрінгенімен, олардың ешқайсысы клиникалық тұрғыда дәлелденбеген. Бұл – нақты медициналық зерттеулермен расталмаған, тек теория деңгейіндегі болжамдар ғана.
Хиджаманың пайдасы клиникалық түрде дәлелденген бе?
Ылғалды банкалы терапия (хиджама) бойынша клиникалық зерттеулер жеткілікті болғанымен, олардың басым бөлігі сапасыз, қатысушылар саны аз және нәтижелері біржақты емес. Сондықтан олар хиджаманың тиімділігін растауға немесе жоққа шығаруға негіз бола алмайды.
АҚШ-тың Ұлттық баламалы және толықтырушы медицина орталығы 2018 жылы жүргізілген зерттеулерге сүйене отырып, былай деген:
«Банкалы терапияның, оның ішінде хиджаманың емдік әсері немесе қандай да бір пайдасы туралы сенімді дәлелдер жоқ».
Бұл қорытындыдан кейінгі жылдары да жағдай айтарлықтай өзгермеді.
2021 жылы Бейрут пен Ұлыбритания зерттеушілері хиджаманың ревматикалық ауруларға әсерін талдағанымен, ешқандай оң әсер таппаған. Керісінше, кейбір зерттеулерде ауру белгілерінің нашарлағаны байқалған. Қазіргі таңда хиджаманың нақты пайдасын дәлелдейтін сенімді ғылыми негіз жоқ.
2022 жылы «Корея акупунктура және моксатерапия қоғамының» журналында жарияланған шолу ылғалды банкалы терапияның мигрень, посттравматикалық күйзеліс, депрессия және созылмалы соматикалық аурулары бар адамдардың психикалық саулығына әсерін қарастырған. Талдауға алынған зерттеулерде еріктілердің психикалық жағдайында ешқандай оң өзгеріс байқалмаған, керісінше, көпшілігі тері бүтіндігінің бұзылуына байланысты жеңіл жағымсыз әсерлерге шағымданған.
Ал 2023 жылы Мысыр мен АҚШ ғалымдары жүргізген тағы бір шолу зерттеуі банкалы терапияның (құрғақ және ылғалды түрлері) кейбір тірек-қимыл жүйесі аурулары мен спорттық жарақаттар кезіндегі ауырсынуды жеңілдетуге көмектесуі мүмкін екенін көрсеткен. Бірақ зерттеулердің дәлел сапасы төмен болғандықтан, хиджаманың тірек-қимыл жүйесі ауруларына нақты пайдасы бар деп қорытынды жасауға ерте.
2024 жылы Ұлыбритания мен Аустралия мамандары ылғалды банкалы терапияның тірек-қимыл жүйесіндегі ауырсынуға, нақтырақ айтқанда, бел аумағындағы ауырсынуға әсерін қайта зерттеді. Бұл жолы тек пояс аймағындағы ауырсынуды жеңілдету мүмкіндігі қарастырылды. Зерттеу нәтижесі: хиджама белдің ауырсынуын азайтуы мүмкін, бірақ мұны дәлелдеу үшін жоғары сапалы қосымша зерттеулер қажет. Ал мұндай зерттеулер әзірге жоқ.
Яғни, 2025 жылға дейін хиджаманың нақты клиникалық пайдасын растайтын дәлелдер жоқ, керісінше, зияны туралы деректер жеткілікті.
Хиджама жасауға мына жағдайларда қатаң түрде тыйым салынады:
- онкологиялық аурулар кезінде;
- гемофилия немесе қан сұйылтатын дәрілер (антикоагулянттар) қабылдағанда;
- ағза функцияларының жеткіліксіздігі (жүрек, бауыр, бүйрек және т.б.);
- терең көктамыр тромбозында;
- сүйек сыну кезінде.
Жүкті әйелдерге және балаларға хиджама жасауға болмайды.
Экзема мен псориаз сияқты тері аурулары бар адамдарға да ұсынылмайды.
Қатаң қарсы көрсетілім кардиостимулятор (жүрек стимуляторы) болуы.
Жалпы жүрек-қантамыр жүйесімен байланысты аурулар хиджамаға тікелей тыйым салмаса да, липидтер алмасуы бұзылған адамдарға оны жасатпаған жөн.
Уақытша қарсы көрсетілімдер:
- жақында өткен вирустық аурулар;
- етеккір кезеңі.
Сондай-ақ, варикоз тамырларына жақын жерлерге, терісі қабынған аумақтарға банка қоюға болмайды.
Ылғалды банкалар (хиджама) қандай қауіп төндіруі мүмкін
Хиджамадан кейінгі жағымсыз әсерлер екіге бөлінеді:
- Жедел (тез өтетін) – бірнеше сағат немесе күн ішінде жоғалады;
- Кеш білінетін – кейде денсаулыққа ауыр зардап келтіруі мүмкін.
Тез өтетін жанама әсерлер әрдайым дерлік болады, себебі хиджама теріні зақымдайды. Соның нәтижесінде:
- теріде қан ағатын ұсақ тіліктер,
- шеңбер тәрізді ісіктер мен көгерулер,
- қызарған аймақтар (эритема) пайда болады.
Банка қойылған іздер бір ай ішінде жоғалуы мүмкін, бірақ кей адамдарда тыртық пен гиперпигментация (теріде қара дақтар) ұзақ уақытқа, кейде мәңгіге қалып қояды.
Ауырсыну – хиджама жасалған жерлер біраз уақыт ауырып жүреді. Оның қанша уақыт және қаншалықты қатты болатыны – адамның жеке ерекшелігіне байланысты.
Басқа ықтимал әсерлер:
- бас ауруы,
- қатты терлеу,
- денеде ыстықтың жайсыз сезілуі,
- ұйқысыздық, бас айналу, жүрек айнуы, тіпті есінен тану.
Бұл симптомдар көбіне уақытша және ауыр зардап әкелмейді, дегенмен әр адамда әртүрлі өтуі мүмкін.
Ұзақ мерзімді және қауіпті жанама әсерлер гигиеналық нормалардың сақталмауынан туындайтын инфекция жұқтырумен байланысты. Хиджама – инвазивті процедура, оны тек медициналық мекемелерде, процедура кабинеттері мен операциялық бөлмелерде қажетті стерильділік деңгейі қамтамасыз етілген жағдайда ғана орындауға болады. Алайда хиджаманы үйде немесе дезинфекция деңгейі төмен косметикалық салондарда жасауға болады, себебі ірі медициналық мекемелерде бұл әдіспен ешкім айналыспайды. Соның нәтижесінде жараға инфекция түсіп, салдарлары қайғылы болуы мүмкін.
Мысалы, 2021 жылы Оңтүстік Африка Республикасында хиджама процедурасынан кейін екі аяғында ауыр инфекция (некротикалық фасциит) дамыған 35 жастағы ер адам қайтыс болды. Пациенттің өмірін сақтап қалу үшін екі аяғын ампутациялау қажет болған, бірақ ол бас тартып, қайтыс болды. 2023 жылы Қытайда 33 жастағы әйелді сәтті емдеді, оған хиджамадан кейін ішек-миша бұлшықетінде іріңді абсцесс пайда болған болатын. Сондай-ақ, стерильдік талаптары бұзылған жағдайда хиджама арқылы адам ВИЧ, В және С гепатиттерімен жұқтыруы мүмкін деген деректер бар.
Сонымен бірге, хиджаманың клиникалық зерттеулерінде ауыр жанама әсерлер туралы мәліметтер әдетте тіркелмейді. Неге?
Зерттеушілер бұл парадоксты былай түсіндіреді: хиджама – күрделі процедура, оны орындаушыдан стерильдікті қатаң сақтау мен кең ауқымды медициналық білімді талап етеді. Клиникалық зерттеулерде бұл процедура стерильді кабинеттерде жүргізіледі, ал ылғалды банкаларды жоғары және орта медициналық білімі бар мамандар орнатады. Сонымен қатар, еріктілер медициналық тексеруден өтіп, хиджамаға қарсы көрсетілімдері барлар зерттеуге қабылданбайды.
Ал шын мәнінде жағдай басқаша. Көптеген елдерде (соның ішінде Қазақстанда да) хиджама ресми тіркелген медициналық процедура емес. Бұл оны кез келген адам, кез келген жерде орындай алатынын білдіреді. Заң тұрғысынан, ылғалды банкаларды үйде жақындарына қоюға да болады. Мұндай емдеу қандай салдарға алып келетінін айту қиын. Тіпті ауыр жанама әсерлер болса да, олар туралы көпшілікке мәлім болмайды. Өйткені ресми түрде тек медициналық мекемелерде медициналық қызметкерлер тарапынан жүргізілген процедуралардың жанама әсерлері бақыланады. Ал үйде біреу жарақат алып, жарасына инфекция түскен жағдайда – бұл заң тұрғысынан оқыс оқиға болып есептеледі, емдеудің жанама әсері емес.
Қазақстанда хиджама мәселесі қалай?
Қазақстанда хиджама медициналық қызмет түріне жатпайды, сондықтан лицензияланбайды және оны кез келген адам жасай алады. Теориялық тұрғыдан хиджаманы дәстүрлі медицинаға жатқызуға болады. Алайда Қазақстан Республикасының «Рұқсаттар және хабарламалар туралы» Заңында былай делінген:
«Дәстүрлі медицина – бұл халық медицинасындағы көп ғасырлық дәстүрлерге негізделген, профилактика, диагностика, емдеу және қалпына келтірудің кодификацияланған әдістерінің жиынтығы, медициналық қолдануға рұқсат етілген. Дәстүрлі медицина саласында қызмет ету құқығы – медициналық білімі бар, денсаулық сақтау саласының сертификаты мен заң бойынша лицензиясы бар тұлғаларға беріледі».
Яғни, Қазақстанда хиджама дәстүрлі медицинаға жатпайды, өйткені оны медициналық білімі жоқ адамдар да жасай алады. Қазіргі уақытта Қазақстанда хиджама бойынша көптеген оқу орталықтары жұмыс істейді. Мысалы, «Алтын Әлем» республикалық оқу орталығы және «Хиджама» шығыс медицинасы орталығы.
Оқу орталықтарының беттерінде кейде хиджаманы кәсіби дәрігерлер оқытады деп жазылады. Бірақ курс тыңдаушылары медициналық білімі болуы керек деп еш жерде көрсетілмеген. Оның орнына, оқыту барысында анатомия және физиология туралы білім беріледі деп сендіріледі. Бұл бұрын оларда осындай білім болмаған деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Ал хиджама – көп қарсы көрсетілімдері бар күрделі процедура, оны қауіпсіз өткізу үшін ең болмағанда медициналық қауіпсіздіктің негізгі қағидаларын білу қажет, физиологияны бес күн оқудан гөрі.
Қазақстандық дәрігерлер бірнеше жылдан бері хиджама жағдайына алаңдап келеді. Әсіресе оларды балаларға ылғалды банка қою алаңдатуда. Мысалы, Сауд Арабиясында хиджама лицензияланған елдерде балалар жас мөлшері процедураға қарсы көрсеткіш болып табылады. Ал Қазақстанда хиджаманы 12 жасқа дейінгі балаларға ғана емес, тіпті сәби балаларға да жасайды, бұл өте қауіпті болуы мүмкін.
2023 жылы дәрігерлердің назарын сәбидің басына жасалған хиджама процедурасының видеосы аударды. Осы процедураны орындайтын орталық оны интернетте кеңінен жарнамалап, «50 мыңнан астам қанағаттанған клиенттері бар» деп мәлімдейді. Осыдан соң бірнеше дәрігер хиджаманы, оның тиімділігі ғылыми дәлелденбегенімен, дәстүрлі тәсілімен жасалғанда денсаулыққа үлкен зиян келтіруі мүмкін екенін ескертіп, петиция жариялады. Хиджаманы тыйым салу туралы петицияны мыңдаған адам қолдағанымен, Денсаулық сақтау министрлігі ешқандай шара қолданбады, тек «халықаралық тәжірибені зерттейтінін» ғана хабарлады.
Екі жыл ішінде хиджамаға қатысты жағдай өзгерген жоқ
Дәрігерлер әлі де ылғалды банкалардың көптеген қарсы көрсетілімдері барын, олар ауыр жанама әсерлерге әкелуі мүмкін екенін айтады, әсіресе медициналық білімі жоқ адамдар нашар санитарлық жағдайда процедураны орындаса.
Осы уақытта хиджама оқыту орталықтары бірнеше аптада, кейде бірнеше күнде медициналық білімі жоқ «білікті мамандарды» даярлап шығарады. Адамдар осы «мамандарға» жазылып, қабылдауға барады, ал дәрігерлерді ең қатты алаңдататыны – балалардың осы процедураға алып келінуі. Ана мен әкелер өздері де процедураның өте ауыр екенін, балалардың жылағанын мойындайды. Ал емнің көмегі болды ма деген сұраққа жауап бере алмайды, өйткені көбінесе емдеуге ешқандай себеп жоқ: бала сау болған, хиджама тек «алдын алу» үшін жасалған.
Қорытынды
Хиджама (ылғалды банкалық терапия) — ежелгі емдеу әдісі, оның тиімділігін растайтын клиникалық дәлелдер мүлдем жоқтың қасы.
Қолдағы аз ғана зерттеулер хиджаманың ересек адамдардағы созылмалы бұлшық ет-скелеттік ауырсынуды жеңілдетудегі ауырсынуды басатын әсерін көрсетеді, бірақ осы зерттеулердің сапасы жеткіліксіз. Мысалы, арқадағы ауырсынудың жақсаруы хиджама әсерінен болғанын білдірмейді, себебі ауырсыну көбінесе өздігінен өтеді.
Хиджама инвазивті процедура, сондықтан ол міндетті түрде тері зақымдалуынан ауыру мен асқынуларға әкеледі.
Хиджаманы қауіпсіз жүргізу тек медициналық тексеруден кейін және медициналық білімі бар, стерильді жағдайдағы медициналық мекемеде ғана мүмкін. Бірақ Қазақстанда мұндай нағыз медициналық мекемелер жоқ, сондықтан процедураның қауіпсіз орындалуы қамтамасыз етілмеген.
