Соңғы он жылда Қазақстан халқының табиғи өсімі біртіндеп баяулап келеді. Covid-19 кезіндегі «бэби-бум» уақытша өсімді көрсетті. Егер 2021 жылы елде 445,8 мың бала дүниеге келсе, 2023 жылы бұл көрсеткіш 388,4 мыңға дейін төмендеді. Ал 2024 жылы туу саны шамамен 365,9 мың болуы мүмкін деп болжанып отыр.
2025 жылы бала туу көрсеткіші небәрі 324 мың баланы құрауы ықтимал. Бұл – соңғы 16 жылдағы ең төмен деңгей. Сарапшылар мұны елдегі демографиялық құлдыраудың алғашқы белгілері деп бағалай бастады.
Инфографика 01: Еліміздегі туу көрсеткіші (жылдар бойынша)
Бала туу көрсеткішінің тарихи динамикасы
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстанда туу күрт төмендеп, 1999 жылы небәрі 214 мың бала дүниеге келген болатын. 2000-жылдардың ортасынан бастап экономикалық жағдайдың жақсаруы, әлеуметтік бағдарламалар мен аналарға арналған жәрдемақылардың артуы туу көрсеткішін жандандыра түсті. 2010–2021 жылдар аралығы ел тарихындағы демографиялық серпіліс кезеңі болды. Жыл сайын шамамен 400–450 мың сәби өмірге келді.
Алайда 2022 жылдан бастап кері үрдіс байқалды. 2021 жылмен салыстырғанда 2022 жылы туғандар саны 42 мың балаға азайған. Бұл – 10%-дық төмендеу. 2023 жылы тағы да 15 мың балаға кеміді. Демек, соңғы үш жылда туу көрсеткіші 80 мыңнан астам адамға азайған.
Инфографика 02: 2025 жылы антирекорд тіркелмек
2025 жылы жаңа антирекорд тіркелмек
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2024 жылы қаңтар-тамыз аралығында елімізде 248 021 бала өмірге келсе, 2025 жылы 8 айда туғандар саны бірден 11,3 пайызға қысқарып, 219 941 бала туылған. Егер қалған 4 ай осы динамика сақталса, 2025 жыл туғандар саны шамамен 324-325 мың болы ықтимал. Демек, біз 2007 жылғы (321 963) көрсеткішке қайта ораламыз. Бұл соңғы 17 жылдағы антирекорд.
Негізгі себептер
Экономикалық қысым мен тұрмыс сапасы
Қазақстанда инфляция мен тұрғын үй бағасының өсуі, ипотекалық жүктеменің артуы жастардың бала тууды кейінге шегеруіне әкеліп отыр. Жас отбасылар тұрақсыз табыс пен қымбат өмір сүру жағдайында екі не үш балалы болуға батыл бара бермейді.
2022 жылдан бері азық-түлік инфляциясы 30%-дан астам өсті, жалдамалы баспана мен ипотека бағасы кей өңірлерде екі есеге дейін қымбаттады. Мұндай жағдайда көптеген отбасы «алдымен баспана, сосын бала» қағидасын ұстануға мәжбүр.
Урбанизация және өмір салтының өзгеруі
Қала халқының үлесі 60%-дан асып кетті. Урбанизацияланған ортада өмір сүру қымбат әрі уақыт тапшылығы жоғары. Қала тұрғындары мансап пен жеке даму мәселесіне көбірек мән береді. Бұл тенденция, әсіресе, жастар арасында айқын байқалады.
Мысалы, Алматы мен Астанадағы туу коэффициенті ауылдық өңірлерге қарағанда екі есеге төмен. Ауылда әр әйелге орта есеппен 3,5 бала келсе, қалада бұл көрсеткіш бар болғаны 1,8–2 шамасында.
Әйелдердің білім деңгейі мен еңбек белсенділігі
Соңғы жылдары әйелдердің жоғары білім алуы мен еңбек нарығындағы белсенділігі артты. Бұл — қоғам үшін жағымды құбылыс, бірақ демографиялық тұрғыдан туу жасын ұзартады. Қазіргі таңда Қазақстанда бірінші баласын 30 жастан кейін босанатын әйелдер саны айтарлықтай көбейді.
Әлемдік тәжірибеде бұл құбылыс «демографиялық өтпелі кезең» деп аталады. Қоғам дамыған сайын туу деңгейі табиғи түрде төмендейді.
Әлеуметтік саясаттың жеткіліксіздігі
Мемлекет тарапынан төленетін жәрдемақылар мен әлеуметтік қолдау шаралары көп жағдайда нарықтағы нақты шығындармен сәйкеспейді. Орташа отбасылық табыс пен бала тәрбиесіне кететін шығын арасындағы айырмашылық жыл сайын ұлғайып келеді.
Мәселен, 2025 жылы бірінші балалы аналарға берілетін айлық төлем – шамамен 25–30 мың теңге, ал балабақша мен азық-түлік бағасы бірнеше есе жоғары. Сондықтан материалдық ынталандыру демографиялық әсер бермей отыр.
Аймақтық айырмашылықтар
Туу деңгейі, әсіресе, оңтүстік және батыс өңірлерде жоғары болып келген: Түркістан, Маңғыстау және Шымкент қаласы ұзақ жылдар бойы туу динамикасының драйвері болды. Алайда соңғы екі жылда дәл осы өңірлерде де төмендеу байқалып отыр.
Мысалы, Түркістан облысында 2021 жылмен салыстырғанда 2023 жылы туған балалар саны шамамен 13%-ға азайған. Бұл үрдіс ел бойынша орташа төмендеу қарқынымен шамалас.
Солтүстік және шығыс аймақтарда – Павлодар, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында туу деңгейі бұрыннан төмен. Бұл өңірлерде табиғи өсім теріс аймаққа ауысу қаупі бар, яғни өлім саны туудан артық болуы мүмкін.
Демографиялық салдарлар
Туу санының азаюы ұзақ мерзімді экономикалық және әлеуметтік салдарға әкеледі.
- Еңбек ресурстарының тапшылығы. 2030 жылдары еңбекке қабілетті жастардың үлесі азаяды.
- Зейнетақы жүйесіне қысым. Төмен туу мен ұзақ өмір сүру тенденциясы зейнетақы қорына түсетін салымдарды азайтады.
- Аймақтық теңсіздік. Халық азайған өңірлерде мектеп, аурухана, инфрақұрылым жабылуы мүмкін.
- Экономикалық өсімнің баяулауы. Тұтынушылар санының кемуі ішкі сұранысты азайтады, бұл бизнес белсенділікті төмендетеді.
Не істеу керек?
Отбасылық саясатты жаңарту
Мемлекет отбасыларды тек жәрдемақы арқылы емес, тұрақты тұрмыс пен сапалы инфрақұрылым арқылы ынталандыруы тиіс.
Мысалы:
- Балабақша мен мектеп тапшылығын азайту;
- Ана мен балаға арналған медициналық қызметті жеңілдету;
- Бала күтіміндегі әйелдердің еңбек нарығына қайта оралуына жағдай жасау.
Тұрғын үйге қолжетімділік
Отбасылар үшін «әлеуметтік ипотека» немесе жас ата-аналарға арналған пайызсыз несие жүйесін дамыту қажет. Қытай, Корея мен Францияда дәл осындай бағдарламалар туу көрсеткішін тұрақтандыруға сеп болды.
Құндылық саясаты
Қоғамдық санада көпбалалы болу – кедейліктің емес, таңдау мен жауапкершіліктің белгісі екенін қалыптастыру маңызды. Бұл үшін БАҚ пен әлеуметтік желілерде позитивті отбасылық образдар мен әке рөлін күшейтетін контент қажет.
Қорытынды
Қазақстанда бала туу көрсеткішінің төмендеуі – уақытша құбылыс емес, құрылымдық және әлеуметтік себептерге негізделген жаңа демографиялық кезең. Егер 2025 жылғы болжам расталса, ел соңғы 16 жылдағы ең төмен көрсеткішті тіркейді. Бұл тек статистикалық емес, ұлттық қауіпсіздік пен экономикалық даму мәселесіне айналуы мүмкін.
Демографиялық саясатты жаңаша көзқараспен жүргізу — стратегиялық міндет. Тек жәрдемақы емес, өмір сапасын арттыратын жүйелі шешімдер қабылданса, Қазақстан халқының саны ғана емес, өмір сапасы да тұрақты өсімге қайта оралады.
