АҚШ-тың Орталық Азияға ықпалы: әлемдік саясаттағы жаңа ойын ережелері
6 қарашада Вашингтонда «C5+1» форматы бойынша саммит өтеді (Орталық Азия + АҚШ), оған АҚШ президенті Дональд Трамп Орталық Азия елдерінің барлық көшбасшысын шақырды.
2023 жылы Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясының шеңберінде өткен алғашқы жоғары деңгейдегі саммит Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары мен АҚШ президентінің қатысуымен өткен болатын. Сол кездегі Джо Байден әкімшілігі саяси бірлікті нығайтуға және бес постсоветтік елдердің, әсіресе Ресейдің Украинаға басып кіруі контекстінде тәуелсіздігін қолдауға ерекше назар аударды. АҚШ осы саммитте аймақтың суверенитеті мен қауіпсіздігін сақтау, сондай-ақ аймақтық бірлікті күшейту мен сыртқы экономикалық байланыстарды әртараптандырудың маңыздылығын атап өтті. Мұның мақсаты Орталық Азияның Мәскеуге деген тәуелділігін төмендету әрі аймақтағы саяси және экономикалық дербестікті арттыру болды.
Орталық Азия мен АҚШ арасындағы экономикалық байланыстар
Сауда айналымы
2024 жылы АҚШ пен Орталық Азия елдері арасындағы сауда айналымы 5,7 млрд долларды құрады. Бұл көрсеткіш аймақтың халықаралық экономикалық байланыстарын кеңейтуде маңызды рөл атқарады. Экспорт көлемі 2,4 млрд долларды құраса, импорт 3,3 млрд долларға жетті. Сауда балансындағы айырмашылық АҚШ-тың Орталық Азияға артқан экономикалық ықпалын көрсетеді.
Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түркіменстан сияқты Орталық Азия елдері АҚШ-қа түрлі тауарлар мен қызметтер экспорттайды. Қазақстан ең ірі сауда серіктесі, себебі бұл елдің мұнай және газ секторы, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдері АҚШ нарығына сұранысқа ие.
Қырғызстан мен Тәжікстанның сауда айналымы салыстырмалы түрде аз болса да, олар да АҚШ нарығында өз орнын тауып жатыр. Қырғызстан экспорт көлемі 6,2 млн долларды құраса, импорт көлемі 255 млн долларды құрайды. Тәжікстанның экспорт көлемі 15,3 млн долларды құрайды, ал импорт 132 млн долларды құрайды.
Экспорт және импорт үлестері
Қазақстан АҚШ-қа өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттайды. Мұнай мен газ, металл, астық және ұн өнімдері басты экспорттық тауарлар. Өзбекстан мен Түркіменстан да өз өнімдерін экспорттай отырып, АҚШ-тың нарығында тұрақты орын алуға ұмтылуда. Ал Қырғызстан мен Тәжікстан көбінесе ауыл шаруашылығы өнімдері мен жеңіл өнеркәсіп тауарларын экспорттайды.
Импорт тұрғысынан, АҚШ Орталық Азия елдеріне жоғары технологиялық өнімдер, көлік құралдары, электр техникасы және химиялық өнімдер жеткізеді. Бұл тауарлар аймақтың экономикалық дамуына маңызды әсер етіп, жаңа технологиялар мен өндірістік процестерді енгізуге ықпал етеді.
Инвестициялар және қаржылық қатынастар
АҚШ инвестициялары
АҚШ Қазақстанға инвестициялар құю бойынша жетекші елдердің бірі болып табылады. 2005 жылдан 2025 жылға дейін АҚШ-тың Қазақстан экономикасына салған инвестицияларының жалпы көлемі 50,5 млрд долларды құрайды. Бұл көрсеткіш Қазақстанның экономикалық дамуы үшін аса маңызды, себебі АҚШ-тың инвестициялары негізінен энергетика, тау-кен өнеркәсібі және инфрақұрылым салаларына бағытталған.
2017 жылы АҚШ Қазақстанға 5,3 млрд доллар инвестиция салып, ең жоғары көрсеткішке жетті. Ал 2022 жылы бұл көрсеткіш 5,1 млрд долларды құрады. АҚШ инвестициялары Қазақстанның экономикалық дамуына, инновацияларға, жаңа технологиялардың енгізілуіне және өндірістік секторлардың модернизациялануына оң әсер етті.
Өзбекстан мен басқа да Орталық Азия елдері АҚШ-тан инвестиция тарту үшін өздерінің бизнес-климатын жақсартып, жаңа заңдар мен ережелерді енгізуде. Өзбекстан 2019 жылдан бастап экономикалық реформалар жүргізіп, шетелдік инвесторлар үшін жағдайды жақсартты, бұл өз кезегінде АҚШ компанияларының қызығушылығын арттырды.
Инвестициялық жобалар
АҚШ компаниялары Орталық Азияда жаңа жобаларға инвестиция құюға мүдделі. Қазақстан мен Өзбекстанның энергетика саласында бірқатар ірі жобалар іске асырылуда. АҚШ-тың ірі компаниялары, әсіресе энергетика саласында, Қазақстанның мұнай және газ секторына инвестиция салуды жалғастыруда. Бұл жобааралық ынтымақтастықтың негізгі бағыты болып табылады.
Саяси ынтымақтастық
АҚШ және Орталық Азия елдері арасындағы саяси байланыстар
Орталық Азия мен АҚШ арасындағы саяси байланыстар соңғы онжылдықта айтарлықтай нығайды. АҚШ бұл аймақтың тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне үлкен мән береді. Бұл тұрғыда АҚШ-тың Орталық Азия елдерімен ынтымақтастығы тек экономикалық емес, саяси және қауіпсіздік мәселелерін де қамтиды.
Қауіпсіздік саласында АҚШ Орталық Азия елдеріне терроризммен күрес, есірткі саудасына қарсы іс-қимыл және шекаралық қауіпсіздік мәселелерінде көмек көрсетуде. АҚШ-тың Орталық Азиядағы басты стратегиялық мүддесі – аймақтағы тұрақтылық пен бейбітшілікті қамтамасыз ету және ықтимал қауіптерге қарсы бірлесе әрекет ету.
2024-2025 жылдары АҚШ-тың Орталық Азияға жасаған саяси сапарлары мен іс-шараларының саны артып, дипломатиялық қатынастар нығайды. Бұл өз кезегінде екіжақты және көпжақты ынтымақтастықтың кеңеюіне жол ашты.
«C5+1» форматы
Орталық Азия мен АҚШ арасындағы саяси байланыстарды нығайту мақсатында 2015 жылы «C5+1» форматы құрылды. Бұл формат Орталық Азия елдерінің сыртқы істер министрлерінің АҚШ мемлекеттік хатшысымен жиі кездесіп, аймақтық мәселелер мен әлемдік қауіпсіздікке қатысты келіссөздер жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, АҚШ-тың Орталық Азия елдеріне көрсеткен саяси қолдауы олардың халықаралық аренадағы орнының артуына ықпал етті.
Болашақтағы даму мүмкіндіктері
АҚШ пен Орталық Азия елдері арасындағы қарым-қатынастардың болашағы өте үлкен. Сауда, инвестициялар, қауіпсіздік, және саяси ынтымақтастықтың дамуы екі тараптың да ортақ мүдделерін жүзеге асыруға көмектеседі. АҚШ Орталық Азия аймағына инвестиция тартуды жалғастыра отырып, аймақтық экономикалық және саяси жағдайды жақсартуға өз үлесін қосуға ниетті.
Сонымен қатар, Орталық Азия елдері АҚШ-тың экономикалық реформалары мен технологиялары арқылы өздерінің даму деңгейін арттырып, әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттіліктерін нығайтады. Аймақтың стратегиялық маңызы және табиғи ресурстарының байлығы Орталық Азия мен АҚШ арасындағы ынтымақтастықтың нығая түсуіне ықпал етеді.
Қорытынды
Орталық Азия мен АҚШ арасындағы саяси, экономикалық және инвестициялық қатынастар өзара тиімді және кеңейіп келе жатқан ынтымақтастықты көрсетеді. Бұл аймақтың маңызды табиғи ресурстары мен стратегиялық орналасуы АҚШ үшін аса маңызды. Ал Орталық Азия елдері АҚШ-тың тәжірибесі мен инвестицияларынан пайда алып, өздерінің экономикалық дамуында жаңа мүмкіндіктерге жол ашуда.
