«Орташа жалақы» шынайы көрсеткіш пе

2025 жылдың үшінші тоқсаны – еңбек нарығы туралы көп нәрсе айтатын кезең болды. Ресми дерекке сүйенсек, ел бойынша орташа айлық жалақы 429 368 теңгеге жетті. Бір қарағанда жаман емес секілді. Бірақ осы санның артында не тұр?
Бұл – әрбір жұмыс істейтін азаматтың қалтасына түсетін нақты табыс емес, орташа арифметикалық көрсеткіш. Ал, шын мәнінде, қазақстандықтардың басым бөлігі бұдан әлдеқайда аз алады.

Орташа мен шындықтың айырмасы

Мысалы, 2025 жылдың III тоқсанында Қазақстандағы жалақының медианалық мәні – 302 584 теңге болды. Бұл не деген сөз?
Яғни елдегі жұмысшылардың жартысы 302 мың теңгеден аз, ал қалған жартысы көбірек табады. Осы аралықта 127 мың теңгенің айырмашылығы жатыр – дәл сол «әдемі орташа» мен «реал өмір» арасындағы шекара.

Бірақ статистика мұнымен тоқтамайды. Елде 9,7 миллионнан астам экономикалық белсенді халық бар болса, жалақы статистикасын есептегенде ресми есептеулерге жалақы алатын бар болғаны 3,9 млн адам ғана кірген. Қалғандары ше?
Олар  өзін-өзі жұмыспен қамтығандар, жеке кәсіпкерлер, фрилансерлер немесе көлеңкелі секторда істейтіндер. Басқаша айтқанда, орташа жалақы туралы есеп халықтың жартысына да жетпейтін тобының табысына сүйеніп жасалады. Олар есепке кірмейді, себебі халықаралық әдіс осындай.

Аймақтардағы айырмашылық: «Алматы мен Маңғыстау – басқа әлем»

Қазақстан картасына көз жүгіртсеңіз, жалақыдағы алшақтық көзге ұрады. Мәселен, Маңғыстау облысы – ел бойынша ең жоғары жалақы төленетін өңір. Мұнда орташа айлық 606 125 теңге, ал көрші Атырауда – 602 752 теңге. Мұның себебі түсінікті: мұнай мен газ секторлары, жоғары тәуекел мен ауыр еңбек.

Ал ең төменгі көрсеткіш Түркістан облысында – 288 690 теңге. Яғни Маңғыстау тұрғынының табысы Түркістан тұрғынынан екі есеге жуық жоғары. Бұл – елдің экономикалық теңсіздігінің айқын көрінісі.

Қалған облыстарда да айырмашылық айқын:

• Алматы қаласы – 546 261 теңге
• Астана қаласы – 569 647 теңге
• Қарағанды облысы – 410 314 теңге
• Ақмола облысы – 366 749 теңге
• Батыс Қазақстан облысы – 363 934 теңге

Көріп отырғандай, астаналық пен ауыл тұрғынының айлығының арасы – өмір сапасындағы айырмашылықтың басты себебі. Бұл жағдай еңбек миграциясын күшейтіп, аймақтардан ірі қалаларға ағылған жұмыс күшін арттырып отыр.

Кімнің жалақысы тез өсіп жатыр?

2024 жылдың үшінші тоқсанымен салыстырғанда, биылғы өсім, әсіресе, кей салаларда қатты байқалды.
Мысалы:

• Ақпарат және байланыс саласында   (+21,5%)
• Ауыл, орман және балық шаруашылығы (+18,4%)
• Көлік және жинақтау  (+17,6%)
• Өнеркәсіп  (+11,0%)

Бұл – цифрландыру, логистика және ауыл шаруашылығына инвестиция артқанын көрсетеді. Бірақ…

Бәрі бірдей қуанып отырған жоқ.

• Құрылыс саласында өсім небәрі  (+2,5%)
• Денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызметтерде  (+5,0%)
• Тамақтану және қонақүй секторында ( +6,2%)

Яғни елдің денсаулығы мен қызмет көрсету саласы – ең төмен төленетін салалар қатарында қалды. Бір қарағанда парадокс: қоғамға ең қажет мамандар – ең төмен табыс алушылар.

Қай салада ең жоғары айлық бар?

Салалық құрылымға қарасақ, жалақының ең жоғары деңгейі:

• Тау-кен өндіру өнеркәсібінде – орташа республикалық деңгейден 2,1 есе көп,
• Ақпарат және байланыс саласында – 1,9 есе,
• Кәсіби, ғылыми және техникалық қызметте – 1,5 есе жоғары.

Мұндай диспропорция ел экономикасының шикізаттық сипатын тағы да дәлелдеп тұр. Қазба байлық бар жерде жалақы жоғары, ал білім мен денсаулық сақтау сияқты әлеуметтік бағыттар төмен табысты күйде қалып отыр.

Еңбек етушілердің құрылымы: көпшілік – мұғалімдер мен дәрігерлер

Еңбек ресурстарының сандық көрінісі де қызық. Елімізде ең көп жалдамалы қызметкерлер:

• Білім беру саласында – 1 150 927 адам,
• Өнеркәсіпте – 666 620 адам,
• Денсаулық сақтау жүйесінде – 507 779 адам,
• Мемлекеттік қызмет пен қорғаныста – 432 018 адам,
• Көлік және жинақтауда – 241 070 адам,
• Басқа қызмет түрлерінде – 990 112 адам.

Барлығы – 3 997 526 қызметкер.
Бұл елдің еңбек нарығындағы ресми тіркелгендердің ғана көрсеткіші екенін ұмытпаған жөн. Ал бейресми жұмыс істейтіндер, уақытша немесе маусымдық қызметкерлер бұл статистикаға кірмейді.

Яғни «орташа жалақы» дегеніміз – ел экономикасының тек ресми, шектеулі бөлігіне тиесілі шындық.

Нақты жалақы индексі: қағаз жүзіндегі өсім мен қалтадағы айырмашылық

«Жалақы өсіп жатыр» деген сөзді жиі естиміз. Бірақ инфляция мен бағаның өсуі табыстың нақты құнын кемітеді. Мәселен, 2025 жылдың III тоқсанында нақты жалақы индексі өткен тоқсанмен салыстырғанда 93,3%-ды, ал өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 98%-ды құраған.

Бұл нені білдіреді? Иә, номиналды түрде жалақы өсіп жатыр, бірақ сатып алу қабілеті төмендеп барады. Яғни айлығыңыз қағазда артқанымен, дүкеннен бұрынғыдай көлемде азық-түлік ала алмайсыз.

Осылайша, халықтың нақты табысы – инфляцияның қысымында қалып отыр. Бұл жағдай әсіресе орта және төмен жалақы алушыларға ауыр тиеді.

Жалақы әділетсіздігі: экономикалық емес, әлеуметтік мәселе

Орташа жалақы статистикасы ел экономикасының «жақсы жағын» көрсетеді. Бірақ шынайы өмір басқа. Бір облыста 600 мың теңге алатын жұмысшы бар, екіншісінде 300 мың теңге алатын адам бар – екеуі де «орташа жалақыны көтеріп тұрған» сандардың бөлігі.

Ал зейнетақы, коммуналдық шығын, ипотека, азық-түлік бағасы сияқты факторларды ескерсек, 300 мың теңге айлықпен өмір сүру – оңай шаруа емес.
Оның үстіне, жалақы өсімі көбіне ірі қалалар мен мұнай секторына шоғырланған. Аймақтық теңсіздік тек табыс айырмашылығын емес, мүмкіндіктер теңсіздігін де арттырып отыр.

Не істеу керек?

Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанның жалақы жүйесінде үш бағытта өзгеріс қажет:

1. Медианалық жалақыны негізгі көрсеткішке айналдыру.
   Орташа арифметика елдің нақты табысын бұрмалап көрсетеді. Медианалық тәсіл әділеттірек.
2. Аймақтық теңсіздікті азайту.
   Инвестиция тек ірі қалаларға емес, ауыл мен шағын өңірлерге бағытталуы тиіс.
3. Білім және денсаулық сақтау салаларының еңбекақысын көтеру.
   Қоғамның болашағын ұстап тұрған осы мамандық иелеріне әділ төлем жүйесі қажет.

Қорытынды

2025 жылдың үшінші тоқсанындағы жалақы өсімі – сырттай қарағанда оптимистік көрініс береді. Бірақ тереңірек үңілсек, жалақы теңсіздігі – Қазақстан экономикасының ең өткір әлеуметтік проблемаларының бірі екенін көреміз.

Бір өңірде айлықпен жаңа көлік алуға болады, ал басқа өңірде сол ақшамен айдың соңына әрең жетесің. Бір саланың қызметкері үш есе көп табады, ал екіншісі қоғамға пайдалы іс атқарса да, төмен жалақы алады.

Бұл – орташа көрсеткіштер емес, нақты адамдардың өмірі.
Ал жалақының әділетті бөлінісі – экономиканың емес, сенім мен әлеуметтік тұрақтылықтың өлшемі.